Εθνικός διάλογος για την εξωτερική πολιτική
με αφορμή επιφυλλίδα του κυρίου Λουκά Τσούκαλη προέδρου του ΕΛΙΑΜΕΠ, πρόταση για ενδο-ακαδημαϊκούς ελέγχους για την περίοδο 1990-2006

Παναγιώτης Ήφαιστος
Καθηγητής, Διεθνείς Σχέσεις - Στρατηγικές Σπουδές,
Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, Πάντειον Παν/μιο
www.ifestos.edu.gr  ifestos@panteion.gr  info@ifestos.edu.gr
---------------------------------------------------------------------------
(αναρτημένο στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://www.ifestos.edu.gr/43.htm -και κοινοποιημένο σε συναδέλφους πανεπιστημιακούς και άλλους ενδιαφερόμενους
 

Αντίβαρο, Απρίλιος 2006
[Αυτό το κείμενο είναι γραμμένο σε μονοτονικό. Διαβάστε την πολυτονική του  έκδοση]

Ακολουθεί πρόταση για έρευνα στον χώρο των ακαδημαϊκού χαρακτήρα διεθνών σπουδών στην Ελλάδα. Οι «διεθνείς σπουδές» είναι ιδιόμορφος επιστημονικός κλάδος και η πρόταση που ακολουθεί ασυνήθης. Γι’ αυτό, θα συνοδευτεί από στοιχειώδεις έστω επιστημολογικές επισημάνσεις και μερικά συναφή σχόλια για την επιφυλλίδα του κυρίου Τσούκαλη, προέδρου του ΕΛΙΑΜΕΠ, που αποτέλεσε το έναυσμα για την πρόταση που ακολουθεί. Όσοι το κρίνουν σκόπιμο καλούνται να υποστηρίξουν την πρόταση αποστέλλοντας μηνύματα στην Υπουργό Παιδείας, στο Υπουργείο Εξωτερικών, στο Υπουργείο Παιδείας και στα Πανεπιστήμια που αναπτύσσουν τις διεθνείς σπουδές (βλ. εντός κειμένου).

Προκλήσεις με χρονικό βάθος: Το κείμενο που ακολουθεί γράφτηκε μετά από μια σειρά πρόσφατες προκλήσεις, κυρίως σε επιφυλλίδες, που θα μπορούσαν να θεωρηθούν προσβολές κατά της νοημοσύνης και του επιστημονικού χαρακτήρα οποιουδήποτε διαφωνεί με τον συμβατικό αυτοαναφορικό λόγο της εκάστοτε ιδεολογικοπολιτικής συγκυρίας. Οι «δράστες» είτε είναι οι ίδιοι είτε ανανεώνονται υπό την σκέπη ιδρυμάτων παραγωγής «προτάσεων πολιτικής», ακολουθούν πανομοιότυπες μεθόδους: Ξεκαθαρίζουν το «εχθρικό τοπίο» με το να επιτίθενται γενικόλογα κατά όποιων έχουν αντίθετη άποψη με τις εκάστοτε αντιφατικές ιδεολογικοπολιτικού χαρακτήρα και ελάχιστα ή διόλου επιστημονικές αυτοαναφορικές εκλογικεύσεις τους την δημοσιοποίηση των οποίων διασφαλίζουν με επιφυλλίδες ή βιβλιαράκια «προτάσεων πολιτικής». Η επικοινωνιακή ισχύς και η μυστήρια εδραία παρουσία στον εκάστοτε κυβερνητικό χώρο εξυπηρετείται πατώντας μ’ ένα σιδερένιο πόδι στον χώρο των εθνικών και διεθνικών ιδεολογικοπολιτικών δραστηριοτήτων. Το άλλο πόδι πατάει στον ακαδημαϊκό χώρο και διασφαλίζεται συμβατική εγκυρότητα και αξιοπιστία των «προτάσεων πολιτικής» που χρηματοδοτούν διεθνικοί δρώντες και όλως περιέργως κρατικοί φορείς και η ΕΕ.

Ακαδημαϊκές διαιρέσεις και συνέπειες: Εκτιμώ ότι αυτά τα φαινόμενα σχετίζονται με μια εξαιρετικά προβληματική αφετηριακή -πριν ενάμιση περίπου δεκαετία- διαίρεση των ελλήνων ακαδημαϊκών των διεθνών και ευρωπαϊκών σπουδών. Το αποτέλεσμα αυτής της διαίρεσης είναι ότι αντί μιας αμιγώς ακαδημαϊκής πορείας όπως επιβάλλει το πνεύμα και το γράμμα των κανονιστικών διατάξεων και οι κώδικες ακαδημαϊκής δεοντολογίας, οι διεθνείς σπουδές φαίνεται πως εκτρέπονται ανεπίστροφα προς κατευθύνσεις που η υποκείμενη κοινωνία ούτε καν υποψιάζεται. Η χοάνη που δημιουργήθηκε, εξάλλου, καταπίνει κάθε νεοεισερχόμενο επιστήμονα που τον ρίχνει στο βάραθρο των «προτάσεων πολιτικής» που εκπληρώνουν σκοπιμότητες εξωπανεπιστημιακών χρηματοδοτήσεων.

Οι ύστερες προκλήσεις και αποφυγή γενναίων παραδοχών: Οι τελευταίες προκλήσεις αφορούν πρόσφατες επιφυλλίδες συναδέλφων που αντί παραδοχών για εξαιρετικά σοβαρά επιστημονικά σφάλματα που αφορούν την διεθνή και ευρωπαϊκή νομιμότητα (και τον ρόλο της ισχύος στην διεθνή πολιτική, των διεθνών θεσμών, της ΕΕ και των κρατικών συμπεριφορών στην περιφέρειά μας) επαναλαμβάνουν το επιστημονικό παράπτωμα φωνασκιών στην βάση απαράδεκτων γενικόλογων χαρακτηρισμών ή θυμωμένων παραπόνων. Στην παρούσα συγκυρία, επειδή εξ αντικειμένου εξαντλήθηκαν τα περιθώρια αυτοαναφορικών εκλογικεύσεων και επειδή στριμώχθηκαν επιστημονικά λόγω εισροής βάσιμων και επιστημονικού χαρακτήρα αναλύσεων όπως η έκθεση του «διεθνούς συμβουλίου εμπειρογνωμόνων» για μια ευρωπαϊκή λύση του κυπριακού -αλλά και στριμωγμένοι επίσης, εκτιμώ, λόγω αλλαγών των θέσεων πολιτικών προσώπων για τις οποίες φαίνεται ότι έχουν πολύ ευαίσθητες κεραίες- μερικοί προχωρούν σε έμμεση αποδοχή των λαθών τους. «Μπορεί και να έκαναν λάθος για το σχέδιο Αναν» γιατί «εκτίμησαν διαφορετικά» τα διεθνοπολιγικά δεδομένα, γράφουν τώρα, παραδεχόμενοι έτσι, κατά την εκτίμησή μου, ένα σοβαρό έλλειμμα επιστημονικών δεξιοτήτων. Μάλιστα, το επιστημονικό έλλειμμα, ομολογούν, δεν απέρρεε από κάποια επιστημονικά θεμελιωμένη θεώρηση, αλλά όπως οι ίδιοι ομολογούν από προσωπικές πολιτικές γνώμες για το τι αποτελεί κακό ή καλό για τους άλλους. Σε κάθε περίπτωση, το επιστημονικό έλλειμμα επιβεβαιώνεται, γιατί πρώτον, δεν μπόρεσαν να διακρίνουν την κατάφωρη παραβίαση της διεθνούς και ευρωπαϊκής νομιμότητας, γνώση που συνήθως στα πανεπιστήμια ζητούμε από τους πρωτοετείς φοιτητές, και δεύτερον, επειδή δεν αντιλήφθηκαν -ή για κάποιον περίεργο λόγο δεν μπόρεσαν να αντιληφτούν- τον εξόφθαλμα αντιδημοκρατικό και ανελεύθερο χαρακτήρα του σχεδίου αυτού. Δεν αντιλήφθηκαν επίσης ή δεν θέλησαν να αντιληφθούν ότι οι αυτοαναφορικές προφητείες τους για τις επερχόμενες καταστροφές αν υπερασπιστούμε την ανθρώπινη ελευθερία δεν ήταν βάσιμες.

Αποφεύγουν εν τούτοις να παραδεχτούν ευθέως, δημόσια και ευθαρσώς ότι διέπραξαν όχι λαθάκια αλλά ογκωδέστατα επιστημονικά λάθη. Σε όλες τις σοβαρές ακαδημαϊκές κοινότητες, υποστηρίζω πιο κάτω, η παραδοχή επιστημονικών σφαλμάτων δεν είναι υποτιμητική αλλά αναγκαία και μη εξαιρετέα προϋπόθεση ορθολογιστικής λειτουργίας μιας ακαδημαϊκής κοινότητας. Οίκοι, φαίνεται ότι θεωρείται πλέον αποδεκτό πως αντί παραδοχής μπορούν να γίνονται θυμωμένες αντεπιθέσεις μέσω επιφυλλίδων και στο πλαίσιο ενός στερούμενου θεμελιωμένων επιχειρημάτων αυτοαναφορικού πολιτικού λόγου. Εκτιμώ ότι σε μια επιστημονική κοινότητα τέτοιες στάσεις είναι χείριστου είδους πνευματική βία γιατί ο διάλογος μεταξύ ακαδημαϊκών πρέπει να γίνεται στο πλαίσιο επιστημονικών συζητήσεων σε συνέδρια και βιβλία και όχι στον πολιτικοποιημένο χώρο των επιφυλλίδων και των προτάσεων πολιτικής. Πολύ περισσότερο αυτό ισχύει όταν για κάποιους περίεργους λόγους φαίνεται πως η πρόσβαση στις επιφυλλίδες ακόμη και για απάντηση είναι πλέον προνομιακή και αποκλειστική.

Κύρια χαρακτηριστικά της ακαδημαϊκής διαίρεσης: Κύρια χαρακτηριστικά της προαναφερθείσης παρακμιακής διαίρεσης των πανεπιστημιακών των διεθνών σπουδών ακαδημαϊκού χαρακτήρα στο θεσμικό επίπεδο και στον δημόσιο λόγο ήταν και συνεχίζουν να είναι οι διαπροσωπικές έριδες, οι διαθεσμικές συγκρούσεις, οι εμπαθείς και αβάσιμες εκατέρωθεν κατηγορίες, η παρεμπόδιση, λόγω αυτών των φαινομένων, της επιστημονικής ανάπτυξης, οι αναρριχήσεις με μόνο προσόν μεταπρατικά αναμασήματα χιλιοειπωμένων και τετριμμένων θεωρημάτων, ιδεολογημάτων ή και πολιτικών γνωμών, οι διαπληκτισμοί με υπονοούμενα διαμέσου των επιφυλλίδων, η ωμή πολιτική στράτευση των ακαδημαϊκών στον παραταξιακό περίγυρο και η καθήλωση της ακαδημαϊκής γραφίδας κατά κύριο λόγο στις ελάχιστα ακαδημαϊκού χαρακτήρα ιδεολογικοποιημένες «προτάσεις πολιτικής». Ακόμη, μη ακαδημαϊκοί θεσμοί μη κυβερνητικού και ταυτόχρονα διεθνικού χαρακτήρα -μεταμφιεσμένοι εν τούτοις ακαδημαϊκά και οργανωμένοι με τρόπο που διαφεύγει των ελέγχων της λαϊκής κυριαρχίας και των εν γένει κοινωνικών ελέγχων που υπόκεινται άλλοι θεσμοί διανεμητικών δυνατοτήτων-, διασυνδέονται με τον διεθνή πολιτικό, συμμαχικό και ακόμη χειρότερα με τον αδιαφανέστατο χρηματοοικονομικό περίγυρο δημιουργώντας ένα φάσμα εξαρτήσεων, διασυνδέσεων και σχέσεων που είναι εξαιρετικά δυσχερές να εξακριβωθούν.

Ακαδημαϊκές συνέπειες της διαίρεσης: Πολύ πιο δυσχερές να προσδιοριστεί είναι ο τρόπος με τον οποίο επηρεάζονται λόγω αυτής της διαίρεσης τα ακαδημαϊκά δρώμενα. Αν πρόκειται για απλούς διεθνικούς ιδιώτες-δρώντες ο έλεγχος των δραστηριοτήτων αυτονόητα είναι υπόθεση κάθε ενδιαφερόμενης ή θιγόμενης κοινωνίας. Το θέμα που τίθεται εδώ, όμως, είναι ότι κατά το πλείστον πρόκειται για στρατιά ακαδημαϊκών για τους οποίους το πνεύμα και το γράμμα των κανονιστικών διατάξεων αλλά και πάγιων κωδίκων δεοντολογίας προβλέπει ασκητική αφοσίωση στην επιστήμη και όχι πολυθεσία, προτεραιότητα των εξωπανεπιστημιακών δραστηριοτήτων και εξωτερικές θεσμικές ή άλλες διασυνδέσεις με κοινωνικοπολιτικά ανέντακτους διεθνικούς δρώντες. Οι πασιφανείς πολυσχιδείς διεθνικές και ενδοκρατικές πολιτικές δραστηριότητές είναι λογικά αδύνατο να επιτρέπουν σε κάποιο να ασκεί τα καθήκοντά του με πληρότητα και επάρκεια. Η διολίσθηση των διεθνών και ευρωπαϊκών σπουδών σε τέτοιες καταστάσεις, επιπλέον, ενδέχεται να δημιουργήσει και να οριστικοποιήσει ένα ιδεολογικοπολιτικό βάραθρο μέσα στο οποίο αναπόδραστα πέφτει, πλέον, κάθε ανυποψίαστος νεοεισερχόμενος στον χώρο των διεθνών και ευρωπαϊκών σπουδών. Έτσι, έχουμε γενικό εθισμό στην αντίληψη ότι αντί συστηματικής καλλιέργειας επιστημονικών εννοιών και ανάπτυξής τους στον πανεπιστημιακό χώρο, όλοι, συμπεριλαμβανομένων των νεοεισερχομένων διεθνολόγων δύνανται να έχουν ως κύρια ενασχόληση «προτάσεις πολιτικής» ενίοτε μάλιστα πρόχειρα περιτυλιγμένες με αποσπασματικές αναφορές σε κάποια ξενόγλωσσα επιστημονικοφανή θεωρήματα και ιδεολογήματα.

Ακαδημαϊκή αυτοτέλεια και κόκκινες γραμμές: Ενδέχεται να έχουμε, ανεπίστροφα πλέον, διασχίσει μια νοερή κόκκινη γραμμή πέραν της οποίας η περαιτέρω εκτροπή των πανεπιστημιακού επιπέδου διεθνών σπουδών σε εξωπανεπιστημιακές δραστηριότητες ενδέχεται να ενέχει μια ακόμη ακαδημαϊκά θανατηφόρα συνέπεια. Ως γνωστό, στον ακαδημαϊκό χώρο, τα διοικητικά όργανα του κράτους ελέγχουν μόνο τον σύννομο χαρακτήρα των πανεπιστημιακών διαδικασιών και όχι το περιεχόμενο των επιστημονικών κρίσεων και εκτιμήσεων (για μια ανάλυση που εξετάζει αυτές τις πτυχές βλ. < http://www.ifestos.edu.gr/23.htm >). Ορθότατα, η αυτοτέλεια των ακαδημαϊκών διαδικασιών δεν μπορεί και ούτε πρέπει να θίγεται. Οι νομοθέτες και η κοινωνία, εν τούτοις, οι οποίοι και προικίζουν τους πανεπιστημιακούς με το προνόμιο της ακαδημαϊκής ελευθερίας, υποθέτουν και αναμένουν πως εντός του ασύλου της ακαδημαϊκής ανεξαρτησίας οι πανεπιστημιακοί επιδίδονται ασκητικά στην επιστημονική πρόοδο. Υποθέτουν επίσης ότι, ως λειτουργοί του κράτους που είναι, λαμβάνουν αποφάσεις οι οποίες επειδή βρίσκονται στο απυρόβλητο των κοινωνικών ελέγχων απαιτείται να διακρίνονται από ευσυνειδησία, υπευθυνότητα, σοβαρότητα, συνέπεια θέσεων και χωρίς επηρεασμούς από προσωπικές ιδεολογίες, φιλοσοφικές προτιμήσεις, χρηματοδοτικές εξαρτήσεις και άλλα κριτήρια ή παράγοντες που ενδέχεται να επηρεάσουν την αναγκαία και μη εξαιρετέα -όσο και το προνόμιο της ακαδημαϊκής ανεξαρτησίας- αξιολογική ελευθερία. Ακόμη, είναι ευρέως διαδεδομένο και αποδεκτό ότι εντός αυτού τα ασύλου αναπτύσσονται έγκυρες και αξιόπιστες επιστημονικές εκτιμήσεις ηθικοπρακτικά χρήσιμες από τις οποίες η κοινωνία μπορεί να τροφοδοτείται ωφέλιμα. Συναφώς, δεν νομίζω να υπάρχει ορθολογιστικό άτομο που να μην παραδεχθεί πως αν εντός του ασύλου της ακαδημαϊκής ανεξαρτησίας υπάρξει επιστημονική παρακμή η ακαδημαϊκή ανεξαρτησία θα μπορούσε να καταστεί όχι προνόμιο που βοηθά την αποστολή των ακαδημαϊκών για προαγωγή της επιστημονικής προόδου αλλά προνόμιο δράσεων και αποφάσεων ανακύκλωσης της κοινωνικής παρακμής.

Με διαφορετικά λόγια, εάν λόγω παρακμιακών φαινομένων κυριαρχηθούν ένα ή περισσότερα πανεπιστημιακά τμήματα με επιστημονικά ελλειμματικά άτομα, επιστημονικούς μάγους και επιστημονικούς αλχημιστές, το αποτέλεσμα θα είναι η ανεπίστροφη επέκταση και κυριαρχία μιας ελάχιστα καθαυτό ακαδημαϊκής παρασιτικής κοινότητας. Στο ολισθηρό -λόγω του χαρακτήρα του διεθνούς συστήματος- πεδίο των διεθνών σπουδών, θα μπορούσε να αναπτυχθεί ένα πλήθος κοινωνικοπολιτικά ανεξέλεγκτων ατόμων με διανεμητικές εντούτοις δυνατότητες, τα οποία θα πηγαινοέρχονται άναρχα μεταξύ πανεπιστημίων, μη κυβερνητικών οργανισμών και διεθνικών οργανώσεων. Μια τέτοια ομάδα μόνο ονομαστική σχέση θα μπορούσε να έχει με την επιστήμη, δεν θα εκπληρώνει το πνεύμα και το γράμμα του νόμου για την αποστολή των ακαδημαϊκών, θα καταχράται το προνόμιο της ακαδημαϊκής ανεξαρτησίας επειδή πολιτικοποιεί την επιστήμη και αναπόδραστα θα καταντήσει παρασιτική (ή ακόμη χειρότερα εργαλείο διεθνικών εκδουλεύσεων χρηματοοικονομικών παραγόντων, ποικίλων ελάχιστα διαφανών πολιτικών σκοπιμοτήτων και γενικότερα δραστηριοτήτων πολιτικού χαρακτήρα και αναδιανεμητικών συνεπειών).

Διασπορά του προβλήματος: Ακαδημαϊκά μεταμφιεσμένα άτομα ελάχιστα όμως επιστημονικά καταρτισμένα, θα μπορούσαν να πλημμυρίσουν τους κυβερνητικούς θεσμούς και τα μέσα ενημέρωσης αντικαθιστώντας έτσι την ορθολογιστική κοινωνικοπολιτική δράση, ακυρώνοντας τους δημοκρατικούς ελέγχους και τους μηχανισμούς της λαϊκής κυριαρχίας και διαφθείροντας τον δημόσιο διάλογο καθιστώντας τον ανορθολογικό. Πως είναι δυνατό να μην συμβεί αυτό αν εξωθεσμικοί δρώντες που εκλαμβάνονται ως έγκυροι επιστήμονες με κύριο κριτήριο τον ακαδημαϊκό τίτλο μπαινοβγαίνουν στους κυβερνητικούς θεσμούς ανεξαρτήτως κυβερνήσεως; Πως είναι δυνατό να μην συμβεί αυτό αν αφορά πλέον ένα άναρχο και ανεξέλεγκτο σύνολο ατόμων που αν και θα έπρεπε να είναι ακούραστοι-ασκητικοί εργάτες εντός του αυτοτελούς ακαδημαϊκού ασύλου στην πραγματικότητα θα είναι αεικίνητοι δρώντες ενός τεράστιου εξωπανεπιστημιακού δικτύου που θα διαθέτει τεράστιες χρηματοδοτικές προσβάσεις (οι οποίες από μόνες τους είναι εξαιρετικά προβληματικές και των οποίων οι αναρίθμητες εξωγενείς διασυνδέσεις-εξαρτήσεις είναι δύσκολο ή αδύνατο να εξακριβωθούν ή να ενταχθούν κοινωνικοπολιτικά). Είναι τέτοια φαινόμενα ορθολογιστικά και συμβατά με ακαδημαϊκούς και κοινωνικούς κώδικες και δεοντολογίες παγίως αποδεκτές και παραδεκτές; Πως προστατεύεται το δημόσιο συμφέρον και το συμφέρον όσων νέων επιστημόνων θα μπορούσαν και θα ήθελαν να αφοσιωθούν ασκητικά στα επιστημονικά και πανεπιστημιακά τους καθήκοντα;

Πρόταση έρευνας: Υπό το πρίσμα των πιο πάνω επισημάνσεων και με αίσθημα ευθύνης για το λειτούργημά μου, προχωρώ σε πρόταση διεξαγωγής έρευνας για την κατάσταση στον χώρο των διεθνών σπουδών. Δοκιμαστικά και προκαταρτικά, η ιδέα είναι για μια εικοσάδα νέους πολιτικούς επιστήμονες κατόχων διδακτορικών τίτλων που στην βάση συγκεκριμένων ερευνητικών προσανατολισμών θα εξετάσουν, μεταξύ άλλων, τα κείμενα των ακαδημαϊκών διεθνών και ευρωπαϊκών σπουδών από το 1988 μέχρι το 2006, θα καταγράψουν τα πάντα, θα καταγράψουν προφητείες που διαψεύστηκαν εξόφθαλμα, θα καταγράψουν επιστημονικά σφάλματα που δεν δικαιούνται να κάνουν ούτε πρωτοετείς φοιτητές, θα επισημάνουν υπερβολές ή ανοίκειους χαρακτηρισμούς στον λόγο των πανεπιστημιακών, θα καταγράψουν διαστρεβλωτικές παραπομπές εκατέρωθεν, θα καταγράψουν το ενδεχόμενο πολυθεσίας και θα καταγράψουν επίσης όλα τα κείμενα κατά είδος και κατά προορισμό (επιστημονικά κείμενα, προπαγανδιστικά κείμενα, προτάσεις πολιτικής, επιφυλλίδες κτλ). Αυτή την ερευνητική ομάδα προτείνω να επιβλέπει συντονιστικός πυρήνας πρωτοβάθμιων καθηγητών και αντιπροσώπων ενδιαφερομένων φορέων του δημοσίου όπως το Υπουργείο Παιδείας, το Υπουργείο Εξωτερικών, οι Ένοπλες Δυνάμεις και ενδεχομένως άλλοι ενδιαφερόμενοι κοινωνικοί φορείς. Αν και κάθε δυνάμενος να το πράξει μπορεί να συνεισφέρει οικονομικά για την κάλυψη του κόστους της έρευνας (μισθός ερευνητών και λειτουργικά έξοδα), για εύλογους αυτονόητους λόγους προτείνω όπως η έρευνα χρηματοδοτηθεί από το ΕΛΙΑΜΕΠ. «Ιδού η Ρόδος λοιπόν ιδού και το πήδημα», εάν θέλουμε να μιλούμε τεκμηριωμένα, χωρίς υπονοούμενα ή δολοφονικές γενικεύσεις, χωρίς παράπονα και χωρίς αυθαίρετες αυτοαναφορές. Πρόκειται για μια πρόταση που νομίζω αφορά όλους, πρωτίστως βεβαίως τους ακαδημαϊκούς αλλά και όσους άλλους δημόσιους ή ιδιωτικούς φορείς διαθέτουν σπάνιους πόρους στην τεράστια πλέον χοάνη των διεθνών και ευρωπαϊκών σπουδών.

Προκαταρτικά δηλώνεται ότι, όσον με αφορά, αν αυτή η πρόταση που ακολουθεί δεν γίνει αποδεκτή, δεν χάθηκε ο κόσμος. Ο υποφαινόμενος ερευνά το θέμα ούτως ή άλλως και θα επανέλθει στο πλαίσιο σχετικής ακαδημαϊκού χαρακτήρα δημοσίευσης.
 

1. Απόλυτη διαφάνεια και απολογισμός δράσεων των ελλήνων ακαδημαϊκών διεθνών και ευρωπαϊκών σπουδών < http://www.ifestos.edu.gr/43.htm >