Ἡ πάλη τῶν γενεῶν στὴν Ἑλλάδα τοῦ 21ου αἰώνα

Ἀνδρέας Σταλίδης

Ἀντίβαρο, Μάιος 2006

Πῶς θὰ ἀπαντήσει κανεὶς στὸ ἐρώτημα πῶς νὰ περιγράψει ἕνα ἀντιπροσωπευτικὸ δεῖγμα τῆς κοινωνίας; Ἕνα δεῖγμα ποὺ νὰ ἐκφράζει κάθε πτυχή της, νὰ κάνει αἰσθητὴ τὴν παρουσία του σὲ κάθε κοινωνικὴ δραστηριότητα, καὶ ταυτόχρονα νὰ βρίσκεται κοντὰ στὴν κορυφὴ τῆς πυραμίδας. Ένα δεῖγμα ποὺ θὰ ἀποτελεῖ τὴ ραχοκοκκαλιά της, τὴ σφραγίδα της. Ποιὸς ὁ ρόλος αὐτοῦ τοῦ δείγματος στὴ διαμόρφωση καὶ ἱεράρχηση τῶν κοινωνικῶν ἀξιῶν σήμερα;

Σήμερα, στὶς παρυφὲς τοῦ 21ου αἰώνα, ἡ Ἑλλάδα ἀναδύει τὴν εἰκόνα ποὺ συνθέτει ἡ λεγόμενη \"Γενιὰ τοῦ Πολυτεχνείου\". Τα μέλη αὐτῆς τῆς γενιᾶς βρίσκονται στὶς κρίσιμες ἐκεῖνες ἡλικίες, ὦστες νὰ στελεχώνουν σήμερα ὦς ὑψηλὰ στελέχη τὶς θέσεις κλειδιὰ στὸν δημόσιο καὶ ἰδιωτικὸ τομέα, χαράσσουν τὴ γραμμὴ στὸν τύπο, καθρεφτίζουν μέσω τῶν γραμμάτων καὶ τῶν τεχνῶν τὶς ἀξίες, τὰ ἤθη καὶ τὰ ἔθιμα τῆς κοινωνίας, διαμορφώνουν τὸ ἐκπαιδευτικὸ σύστημα τῶν ἑπόμενων γενεῶν καὶ μεταδίδουν τὴ γνώση καὶ τὴν ἐμπειρία τους, κατέχουν τὴν ἀποφασιστικὴς σημασίας ἐξουσία νὰ συνιστοῦν τὸ δεῖγμα τῆς κοινωνίας, τὸ μεῖγμα ποὺ ἐκφράζει μὲ τὸν πιὸ ἀξιόπιστα δυνατὸ τρόπο τὸ σύνολό της. Αὐτὴ ἡ γενιὰ εἶναι ποὺ παρέλαβε ἀπὸ τὴν προηγούμενη τὰ ἡνία τῆς κοινωνίας καὶ ἐδῶ καὶ ἀρκετὰ χρόνια γαλουχεῖ ἤδη τὴν ἑπόμενη.

Τὸ Πολυτεχνεῖο μέσα ἀπὸ τὶς κωδικοποιήσεις καὶ τὴ σημειολογία τῆς γενιᾶς ποὺ γέννησε, τὴν ὁποία ἐπέβαλλε σὲ ὅλα τὰ μέτωπα καὶ σὲ ὅλες τὶς διαστάσεις, κατάφερε νὰ ἀναχθεῖ σὲ «ἄυλο Σύνταγμα» τῆς μεταπολιτευτικῆς Ἑλλάδας. Ὑπέρτατος κριτὴς τῶν πάντων: κατώφλι κοινωνικῆς καὶ πολιτικῆς καταξίωσης κατέστη ὁ ἀντιδικτατορικὸς ἀγώνας, ἐνῶ παράλληλα παρθενικὸ βέλος γιὰ τὴ δημόσια κατακραυγὴ κάθε παροδικοῦ ἢ μόνιμου «ἀντιπάλου» της ἀποτελοῦν οἱ καταγγελίες γιὰ -- ὑπαρκτὲς ἢ ἀνύπαρκτες -- σχέσεις μὲ τὴ χούντα τῶν Συνταγματαρχῶν.

Βέβαια, ὅταν μιλᾶμε γιὰ τὴ γενιὰ τοῦ Πολυτεχνείου, δὲν περιοριζόμαστε μόνο στὸν ἀριστερὸ «χῶρο» καὶ τὶς ἀναζητήσεις τοῦ τὴ δεκαετία τοῦ 1970, ἀναφερόμαστε γενικότερα στὴν ὁμάδα ἡλικιῶν, οἱ πολιτικὲς προσλαμβάνουσες παρουσίες καὶ τὰ κοινωνικὰ ἤθη τῆς ὁποίας χαράχθηκαν ἐν πολλοὶς τὴ συγκεκριμένη περίοδο τῆς σύγχρονης νεοελληνικῆς ἱστορίας.

Ἡ γενιὰ αὐτὴ λοιπὸν μπῆκε λίγο ἀργότερα στὸ πολιτικὸ παιχνίδι μὲ τὸν πήχη τῶν προσδοκιῶν πάρα πολὺ ψηλά. Ἐμφανίστηκε μὲ τὶς δάφνες τῆς ἀνατροπῆς ἑνὸς ἀντιδημοκρατικοῦ καθεστῶτος, κάτι ποὺ κατοχύρωσε στὸν ἑαυτὸ τῆς ὦς κατόρθωμα ἀνεπανάληπτο. Συνέχισε στὴ νεότητά της μὲ ἀνοιχτὸ ἐσωτερικὸ διάλογο, γόνιμες πράγματι ἀναζητήσεις, ἔκδοση περιοδικῶν καὶ βιβλίων, ὀργανώθηκε σὲ κινήματα καὶ πολιτικοὺς φορεῖς, ἐξέφραζε νηφάλια τὴν ἄποψή της καὶ καλλιεργοῦσε τὸν διάλογο. Στὸ ἐσωτερικό της μέτωπο πάντα, διότι -- ἀρχικὰ -- ἦταν ξεκομένη ἰδεολογικὰ ἀπὸ τὴν καθημερινὴ καὶ ἄμεση πολιτικὴ πρακτική, ὅποτε οἱ οὐσιαστικὰ ἀντίθετες ἀπόψεις ἦταν ἀπλῶς ἀποῦσες, καὶ μάλιστα σὲ μακροσκοπικὸ ἐπίπεδο: ἦταν ἀποῦσες καὶ στὴν κοινωνία γενικότερα. Ἔτσι διεύρυνε σταδιακὰ τὴν ἐπιρροή της καὶ ἄρχισε νὰ ἁλώνει τὶς κοινωνικὲς διεργασίες. Κατέληξε δέ, μοιραία, νὰ μπεῖ δυναμικὰ καὶ στὸ παιχνίδι τῆς ἐξουσίας ἀπαρτίζοντας αὐτὸ ποὺ στὴν ἀρχὴ τοῦ ἄρθρου χαρακτηρίστηκε ὦς ἡ ραχοκοκαλιὰ τῆς σημερινῆς κοινωνίας, τὸ μελάνι τῆς σφραγίδας της.

Μὲ αὐτὰ στὸ νοῦ, γίνεται σαφὲς ὅτι ἡ νεοελληνικὴ πραγματικότητα καὶ καθημερινότητα εἶναι σήμερα προϊόντα αὐτῆς τῆς κουλτούρας. Εἶναι ὅμως ἡ ἀντάξια τῶν προσδοκιῶν ποῦ ἡ ἴδια ἡ γενιὰ αὐτὴ ἔπλεξε; Πόσο προσπάθησε πραγματικὰ νὰ κάνει αὐτὸ ποῦ «ὀνειρευόταν ἀπὸ μικρή», δηλαδή, τὴν «ἐπανάσταση ἀπὸ μέσα»; Πόσο εὔκολα ἢ πόσο φθηνὰ ἐνέδωσε στὴ γλύκα τῆς ἐξουσίας; Πόσο μετάλλαξε τὶς πολιτικές της ἀνησυχίες καὶ ἀρκέστηκε στὶς ἀναφορὲς ποῦ εἰσέπραξε στὶς κοσμικὲς στῆλες; Πόσα, κατάφερε νὰ πετύχει ἀπὸ ὅσα ἡ ἴδια στόχευε πρὶν 30 χρόνια ὅταν ἀπὸ τὴ φάση ποῦ μπουσουλοῦσε, ἐνηλκιώθηκε μέσα σὲ μία ἡμέρα ἀνδρώνοντας τὸ ἀνάστημά της στὰ μεγαθήρια; Μήπως τελικὰ ἀνέστρεψε τοὺς ὅρους καὶ ἐφάρμοσε τὰ δικτατορικά της ἀπωθημένα στοὺς μετέπειτα ἀντιπάλους της;

Ὅποιος μπορεῖ καὶ διατηρεῖ στὴ σημερινὴ ἐποχὴ μία ἐλάχιστη δύναμη ἐνεργῆς παρατήρησης τῶν κοινωνικῶν διεργασιῶν, δὲν μπορεῖ παρὰ νὰ ἀπογοητεύεται ἀπὸ τὶς ἀπαντήσεις στὰ ἐρωτήματα αὐτά. Χωρὶς πρόθεση παράβλεψης τῶν ὅποιων θετικῶν συντελέστηκαν στὴν Ἑλλάδα σὲ ὅλους τους τομεῖς αὐτὴν τὴν περίοδο καὶ χωρὶς ἴχνος ὑποτίμησης τοῦ γεγονότος ὅτι πρόκειται γιὰ μία διαφορετικὴ ἐποχή, πράγμα ποῦ ἐνδεχομένως καθιστὰ τὶς συγκρίσεις ἄστοχες, ποιὸς δὲ βλέπει παντοῦ γύρω τοῦ τὰ σημάδια τῆς ἔντονης παρακμῆς; Σημάδια μίας βαθειᾶς κρίσης, ποὺ ριζώνει. Ὑποταγὴ στὰ «φαινόμενα», ἀδιαφορία γιὰ τὰ οὐσιώδη, ἔμφαση στὴν «τέχνη τῆς ἐπικοινωνίας», δηλαδῆ τοῦ στυγνοῦ ἐξωραισμοῦ, διαπλοκὴ πολυεπίπεδων συμφερόντων, ἀπώγειο κοινωνικῆς ὑποκρισίας, φθηνὸ ἀλισβερίσι τῆς ὀνειρικῆς οὐτοπίας μὲ τὴ νοοτροπία «πάρε μία θέση γιατί σου \'αξίζει\'», ἀναγωγὴ τῶν πελατειακῶν σχέσεων πολίτη καὶ ἐκπροσώπου σὲ ὑπέρτατη ἀξία καὶ πολιτικὸ κίνητρο, ἐπικράτηση καταναλωτικῆς μανίας μὲ παράλληλη (καὶ καθόλου τυχαία) ὑπερεξάπλωση τῆς ἰδιωτείας κλπ. Ἀνοίγεις τὴν τηλεόραση, ποὺ ἡ κατάχρησή της μᾶς ὁδήγησε τελικὰ -- ἐντελῶς ἀντιδημοκρατικὰ καὶ ἐν δυνάμει ἐπικίνδυνα -- στὸ νὰ ἀναβαθμίζουμε εξωθεσμικους παράγοντες σὲ ἀνώτατους λειτουργούς της χώρας καὶ τιμητὲς τῶν πάντων, καὶ νιώθεις ἀηδία.

Αὐτὴ λοιπὸν τὴ μαυρίλα παραλαμβάνει ἡ ἑπόμενη γενιά. Ἴσως ἐξαντλεῖ τὴν αὐστηρότητά της, ἀλλὰ δὲν παύει, παρὰ τὶς ὅποιες θετικὲς ἐξελίξεις, νὰ θεωρεῖ τὴ διαχείριση τῆς κοινωνικῆς ἐξουσίας τὰ τελευταῖα 30 χρόνια ἀποτυχημένη. Δὲ θὰ εἶχαν λόγο ὕπαρξης αὐτὲς οἱ σκληρὲς κουβέντες, ἐὰν τὰ κριτήρια καὶ ὁ πήχης τῆς ἐπιτυχίας δὲν εἶχαν τεθεῖ ἐξαρχῆς τόσο ψηλὰ ἀπὸ τὴν προηγούμενη.

Ἡ ἑπόμενη γενιά, χωρὶς δάφνες στὸ ἐνεργητικό της, ἐνηλικιώθηκε μέσα στὴν ξηρασία τοῦ κομματισμοῦ. Μεγάλωσε σὲ περίοδο δραστικῶν διεθνῶν ἐξελίξεων ὅπου παρακολουθεῖ τὰ γεγονότα ἀνήμπορη γιὰ ὁτιδήποτε (ἔχοντας μάλιστα καὶ τὴν ταμπέλα τῆς «πλέον ἀπολίτικης γενιᾶς» ἀπὸ τοὺς μεγαλύτερους), οὐσιαστικὰ δὲν δημιούργησε καθόλου προσδοκίες. Ἴσως ὅμως αὐτὸ νὰ τὸ στρέψει ὑπέρ της. Τώρα ποὺ βρίσκεται στὴν αὐγὴ τῆς ὡρίμανσής της, ἐπιχειρεῖ ἀρχικὰ νὰ καταγράψει τὴ σημερινὴ κατάσταση. Ἔχει ἤδη ἀντιληφθεῖ ὅτι τὸ πρότυπό της ὑποκρισίας/ἀναξιοκρατίας δὲν εἶναι βιώσιμο. Τὸ μεγάλο της στοίχημα εἶναι νὰ ἀπορρίψει συνολικὰ τὸ μοντέλο τοῦ πολιτεύεσθαι -- μὲ τὴν εὐρεία ἔννοια τῆς λέξης.

Μία καλῆ ἀρχὴ εἶναι τὸ ὅτι σιγὰ σιγὰ ἀποκτᾶ τὴν αἴσθηση ὅτι ἡ ἀπάντηση στὸν σαρωτικὸ ἔλεγχο ὅλων τῶν κυρίαρχων καὶ μαζικῶν τρόπων πρόσβασης στὴ σκέψη τῶν πολιτῶν ἀπὸ μία μόνο κάστα ἀνθρώπων, εἶναι οἱ νέες τεχνολογίες καὶ τὸ διαδίκτυο. Καὶ ἀσφαλῶς ἡ προσπάθεια ἔκφρασης καὶ ἡ ἀπόκτηση λόγου. Ἡ ἀνάδειξη προσωπικῶν διαδυκτιακῶν τόπων καὶ ἱστολογίων (blogs) κριτικῆς των «κοινῶν» εἶναι ἐντυπωσιακή: ἡ αὔξηση ραγδαία. Η σαπίλα ποὺ συναντᾶ καθημερινὰ ὅταν ἔρχεται ἀντιμέτωπη μὲ τὸ ἀπρόσωπο κράτος καὶ τοὺς μηχανισμοὺς τοῦ μπορεῖ νὰ χρησιμοποιηθεῖ γιὰ μία πρόκληση καὶ ἀναθεώρηση παγιωμένων «ἀληθειῶν». Ἀκόμα καὶ ἠ φαινόμενη ἀδιαφορία γιὰ τὰ κοινά, ποὺ προῆλθε ἀπὸ τὴν ἀποστροφὴ καὶ τὴν ἀπαξίωση τοῦ σάπιου καὶ ὄχι ἀπὸ αὐθεντικὸ ἀτομικισμό, γονιμοποιεῖται ἀργὰ σὲ ἐνδιαφέρον γιὰ τὸ πὼς εἶναι δυνατὸν νὰ εἶναι τόσο σαθρὰ τὰ πράγματα. Ἐπίσης, ὅποιος παρακολουθεῖ προσεκτικὰ τὶς κινήσεις της βλέπει ὁλοκάθαρα ὅτι ἐπιχειρεῖ νὰ ὀργανωθεῖ σὲ συλλόγους, προσπαθώντας ἔτσι νὰ ὑπερνικήσει τὴν ἔλλειψη ἐπικοινωνίας. Τέλος, ὦς ἕνα πιὸ συγκεκριμένο παράδειγμα, ἡ περιέργεια γιὰ τὸ πολυτονικὸ σύστημα ποὺ ἐν πολλοὶς δὲν τὸ διδάχτηκε καθόλου ἢ στὴν καλύτερη περίπτωση (ὄπως τοῦ γράφοντος) τὸ διδάχτηκε μόνο κατα τὰ πρῶτα χρόνια τοῦ Δημοτικοῦ σχολείου, τονώνεται διαρκῶς. Ὅποιον ἐκδοτικὸ οἶκο καὶ ἂν ρωτήσει κανεὶς θὰ διαπιστώσει τὴν ἀργὴ ἀλλὰ σταθερὴ αὔξηση ἐκδόσεων στὸ πολυτονικὸ σύστημα. Ἡ ἄποψη επι αὐτοῦ τοῦ θέματος τοῦ Χρ. Γιανναρὰ ὅτι «ἡ ἔκπτωση ἀπὸ ὑψηλότερο σὲ χαμηλότερο ἐπίπεδο πολιτισμοῦ δὲν ἀντιστρέφεται» φαντάζει στην ἑπόμενη γενιὰ σήμερα ἀπλῶς ἀπαισιόδοξη, δηλαδὴ ἄξια νὰ τὴν πολεμήσει κανείς. Ὄχι ρεαλιστικὴ καὶ ἀκατανίκητη. Ἄσχετα ἀπὸ τὸ ἂν ἐμπεριέχει ἐμπειρία καὶ σοφὴ κρίση.

Ἄρα, ἡ πρώτη ὕλη λοιπόν, ὁ σπόρος, ὑπάρχει. Δὲν ἔχουμε παρὰ νὰ περιμένουμε νὰ ἀποφέρει καρπούς. Τὸ παρὸν κείμενο δὲν ἐκφράζει τὴν προσδοκία γιὰ μία σωτηρία ἐκ τοῦ ἀπὸ μηχανοὴς θεοῦ, ἀπλῶς τὴν ἐλπίδα γιὰ κάτι καλύτερο. Χωρὶς αὐτὴν δὲ γίνεται τίποτα. Τουλάχιστον τὴν ἐλπίδα δὲν μπόρεσε ἡ πάλη αὐτὴ τῶν γενεῶν νὰ τὴν συντρίψει.

Αὐτὸ τὸ κείμενο εἶναι γραμμένο σὲ πολυτονικό. Διαβάστε τὴ μονοτονική του ἔκδοση.