ἡ ἐπανοικείωση τῶν σημασιῶν

Γιῶργος Καστρινάκης

Ἀντίβαρο, Απρίλιος 2007

Θὰ πιστοποιήσουμε μιὰ θεαματικὴ ἀσυνέπεια ἐὰν τυχὸν θελήσουμε νὰ ἀντιπαραβάλουμε τὶς ‘‘ἀρχὲς’’ ποὺ ἐπικαλοῦνται οἱ ὑπέρμαχοι τοῦ περιώνυμου σχολικοῦ βιβλίου Ἱστορίας, μὲ τὶς ‘‘μεθόδους’’ πού, οἱ ἴδιοι ἄνθρωποι, ἐπιστρατεύουν στὴν προσπάθειά τους νὰ τὸ προστατέψουν: Ἀπὸ τὴ μία οἱ ἀξίες τῆς ἄμβλυνσης τῶν διαφορῶν, τοῦ κατευνασμοῦ, τῆς συνδιαλλαγῆς – καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη οἱ πρακτικὲς τοῦ (λεκτικοῦ) προπηλακισμοῦ, τῆς συκοφαντίας, τοῦ ἐκφοβισμοῦ. Ἀνάμεσά τους, τὸ ἀσυρρίκνωτο κενὸ ἐνὸς ἀμετανόητου σφάλματος. Τόσο πεισματικοῦ, μάλιστα, ὥστε ἔχει ἤδη ἐξελιχθεῖ σὲ αὐτοτιμωρητικό.
Κατὰ τούτη τὴν ἔννοια ὡστόσο, εἶναι ἐντυπωσιακὸ νὰ διαπιστώνουμε πόσο ἀποφασιστικὰ κατάφεραν, οἱ αὐτουργοί του, νά… καταπωθοῦν ἀπὸ τό… ὄρυγμα ποὺ γιὰ ἄλλους ἑτοίμαζαν: Θέλησαν νὰ ἐκπαιδεύσουν τὶς ἑπόμενες γενιὲς στὴν ἀδυναμία ἀνάγνωσης τοῦ παρελθόντος. Καὶ τὸ μόνο ἀποτέλεσμα πού, ἀμέσως, παρήγαγαν ἦταν νὰ ὁδηγήσουν τὸν ἑαυτό τους σὲ ἀδυναμία κατανόησης τοῦ παρόντος.
Ἀδυναμία κατανόησης παντελῆ. Ὄχι ὅμως καὶ παντελῆ ἀδυναμία διαίσθησης (ἀμυδρῆς ὑποψίας). Ἐξ ἧς καὶ ἡ σπασμωδικότητα, ἡ ἀναστάτωση, ἡ ἀμετροέπεια. Ἡ ἀπόπειρα, δηλαδή, ἄμυνας διὰ μέσου μιᾶς ἀνατροφοδοτημένης ἐπιθετικότητας. Ἡ ὁποία, ἐν τέλει, ἁπλῶς ὑπογράμμισε τὸ ἀδιέξοδο.
Ἐπιθετικότητα ἡ ὁποία προκύπτει ὡς φυσική, ἄλλωστε, ἀντίδραση μιᾶς φιλοσοφίας ποὺ ἔχει θεμελιωθεῖ πάνω, ἀκριβῶς, στὴν ἀνατροπὴ τοῦ προτάγματος τῆς κατάφασης ἀπὸ ἐκεῖνο τῆς ἄρνησης : στὴ «σχάση τῆς σχέσης». Μὲ ἀναπόφευκτη προέκταση, στὸ τέλος, τὴν κήρυξη πολέμου ὅλων ἐναντίον ὅλων.

Στὶς ‘‘λεπτομέρειες’’ μιᾶς τέτοιας προοπτικῆς, αὐτὸ ποὺ ἀξίζει νὰ συγκρατήσουμε εἶναι ὅτι ἀγαπημένη μέθοδος ἀντιπαράθεσης γίνεται ἡ ἀγνόηση τῶν ἐπιχειρημάτων καὶ ἡ ἐπικέντρωση στὰ πρόσωπα. Σκοπός, πιά, δὲν εἶναι ἡ ἀναμέτρηση ἰδεῶν. Σκοπὸς (μέσα ἀπὸ τὴν ἀξιοποίηση τῆς ὑπεροπλίας ἐπὶ τῶν Μέσων) ἡ ἐξόντωση τῶν ἀντιφρονούντων. Κυρίως ἐκείνων ποὺ ἀναλαβαίνουν πρωτοβουλία νὰ δώσουν φωνὴ στὴν κοινὴ ἀντίρρηση.
Στὸ περιθώριο τούτης τῆς πρακτικῆς, προλαβαίνουν κάποτε νὰ ἐμφυλλοχωρήσουν καὶ ἀνακοινώσεις τοῦ εἴδους «στὸ ἑξῆς μικρόφωνα θὰ ἔχουν μόνο οἱ γνωρίζοντες». Ὡσὰν τὸ ὅλο «διακύβευμα» νὰ περιορίζεται στὴ Γνώση καὶ νὰ μὴν ἐπεκτείνεται στὴν Ἰδεολογία – ἄρα καὶ νὰ ἀφορᾶ σύνολο τὸ σῶμα τῆς κοινωνίας. Ἢ ὡσὰν νὰ ὑπάρχουν πολιτικὲς ἀποφάσεις ποὺ νομιμοποιοῦνται ἐνῶ λαμβάνονται ἀντιδημοκρατικά. Χωρὶς οἱ ἴδιοι ποὺ τὸ ἰσχυρίζονται αὐτό, νὰ παρατηροῦν πὼς τὸ μόνο ποὺ κατασταλάζει ὡς ‘‘συμφωνία ἐπὶ τῆς διαφωνίας’’, ἐδῶ, εἶναι ὅτι καὶ οἱ δύο πλευρὲς συμπίπτουν στὸ ποιάν ἄποψη παραδέχονται ὡς πλειοψηφικὴ καὶ ποιάν ὁμολογοῦν ὡς μειοψηφοῦσα…

Ἡ ὅλη ἀντιπαράθεση, πάντως, ἐξελίσσεται σὲ αὐθεντικὴ παρωδία μόλις παρέμβουν ‘‘ἀντιφρονοῦντες’’ ἀπὸ τὴν τάξη τῶν ‘‘ἐπαϊόντων’’. Πανεπιστημιακοὶ ἱστορικοί, γιὰ παράδειγμα. Χωρὶς χρονοτριβή, τότε, αὐτοὶ θὰ πρέπει νὰ διαγραφοῦν ἀπὸ τὴν εἰδησεογραφία. Τὰ Μέσα Ἐπικοινωνίας καλοῦνται νὰ ἀποσιωπήσουν τὴν ὕπαρξή τους. Ἐνῶ οἱ προστατευόμενοι τῶν ἴδιων Μέσων θὰ ἐκμεταλλευτοῦν τὴν ἄγνοια τοῦ ἀναγνώστη/ἀκροατῆ γιὰ νὰ τὸν βεβαιώσουν ὅτι ‘‘ἁπαξάπαντες’’ οἱ ‘‘συνάδελφοι’’… ὁμοφωνοῦν! Χωρὶς κἂν νὰ προσέχουν, καὶ πάλι, ὅτι τὸ μόνο ποὺ πέτυχαν νὰ ἀποδείξουν εἶναι τὴν ἀπουσία ἀναστολῶν στὸ νὰ παραμορφώνουν τὸ παρόν. Πόσο εὐκολώτερα τὸ παρελθόν.

Παρ’ ὅλα αὐτά: Ὅταν παρέμβει ἡ ἴδια ἡ Ἀκαδημία τῆς χώρας; Τότε βέβαια εἶναι ποὺ ἡ ἐπιθετικότητα πρόκειται νὰ κορυφωθεῖ. Πρὶν ἀπ’ αὐτήν, ὡστόσο, προλαβαίνει νὰ περεμβληθεῖ ἡ ἁπλὴ παραποίηση: «Ἡ Ἀκαδημία, πάντως, δὲν ζήτησε τὴν ἀπόσυρση τοῦ βιβλίου.» Σὰν νὰ μὴ γνώριζε, ἐκείνη, ὅτι ἐὰν τυχὸν εἶχε ὑποπέσει σὲ αὐτὴ τὴν ἀστοχία, ἡ περαιτέρω συζήτηση θὰ παρέκαμπτε τὴν οὐσία καὶ θὰ ἑστιαζόταν, συντριπτικά, «ἐπὶ τῆς διαδικασίας»: στὸ θεσμικὸ ἀτόπημα τοῦ Ἱδρύματος νὰ ὑπερβεῖ τὴν ἔκφραση ἐπιστημονικῆς γνώμης καὶ νὰ ὑπεισέλθει στὴ δικαιοδοσία τῆς πολιτικῆς διαχείρησης. Αὐτοπεριοριζομένης, λοιπόν, τῆς Ἀκαδημίας «ἐφ ᾧ ἐτάχθη», ὁ «ἔγκριτος» Τύπος μας σπεύδει νὰ μᾶς θυμίσει ὅτι διεκδικεῖ ἕναν διόλου «οὐδέτερο» ρόλο στὴ μετάδοση τῆς πληροφορίας – ἔστω καὶ μέσα ἀπὸ τὴν ὠμὴ ἐκμετάλλευση τῆς ἐμπιστοσύνης τῶν ἀναγνωστῶν του.

Ἕνα βῆμα παραπέρα, ἀσφαλῶς, ἡ ἄποψη τῆς Ἀκαδημίας θὰ κατακεραυνωθεῖ ὡς, αὐτόχρημα, «συντηρητική» – ἢ ὁτιδήποτε βαρύτερο. Ὡς ἄποψη, δηλαδή, ἐκ προοιμίου ἀπόβλητη. Ἡ Ἀκαδημία, μ’ ἄλλα λόγια, θὰ κατηγορηθεῖ ὄχι γιὰ αὐτὸ ποὺ ‘‘λέει’’ ἀλλὰ γιὰ αὐτὸ ποὺ ‘‘εἶναι’’! Ὄχι ἐπὶ τῇ βάσει μιᾶς σύγχρονης κρίσης ἀλλὰ ἐπὶ τῇ βάσει ἑνὸς ἄχρονου δόγματος… Κι ἄν, ὡστόσο, τὸ Δόγμα αὐτὸ δὲν θεσπίστηκε παρὰ μόνο χάριν τῆς Σκοπιμότητας; Τῆς σκοπιμότητας νὰ ἐγκατασταθεῖ ἡ ἀντίθετη ἄποψη ἐξ ὁρισμοῦ (!) στὸ πεδίο τοῦ σφάλματος; Ἂν ἡ καταγγελία περὶ «συντηρητισμοῦ» μετονομάζει, ἁπλῶς, τὴν καταγγελία τῆς ἄρνησης γιὰ ὑποταγὴ κάτω ἀπ’ τὴν ἐξουσία τοῦ καθηγουμένου – ἐπὶ τοῦ παρόντος – «νοήματος»; Ἂν ἡ πάγια δυσφήμιση τῆς Ἀκαδημίας ἰσοδυναμεῖ, κατὰ βάθος, μὲ τὴν αὐτονόητη εὐχέρεια τοῦ κυρίαρχου (ἐπὶ τῶν Μέσων) λόγου νὰ τιμωρεῖ, ἐπιδεικτικά, τὸν ἀντίλογο;

Ἡ ἀπάντηση στὰ ἐρωτήματα αὐτὰ ἔχει, προφανῶς, νὰ κάνει μὲ τὴν εἰλικρίνεια ἐνώπιον ἑαυτοῦ, καθενὸς ἀπὸ ἐμᾶς. Ἢ μὲ τὴν παρρησία τῆς, ἰδίας, συνείδησης. Ἔχει, ὅμως, νὰ κάνει καὶ μὲ κάτι ἀκόμα: μὲ τὴν ἱκανότητα (νοήμονος) κρίσης του.

Εἰδικὰ ὅταν οἱ ἐπιμελητὲς τῆς ἀναθεώρησης τῆς ἱστορικῆς μας ἀντίληψης, φτάνουν στὸ σημεῖο νὰ διακηρύσσουν ὅτι ἡ – δική μας – ἀπαίτηση ἀπόσυρσης τοῦ ἐπίμαχου ἐγχειριδίου ἀπὸ τὴν Ὑποχρεωτικὴ Ἐκπαίδευση, ἰσοδυναμεῖ μὲ ἀξίωση λογοκρισίας. (Σὰ νὰ ἐμποδιζόταν, τότε, ἡ προώθηση τοῦ βιβλίου ἐκτὸς σχολικῶν αἰθουσῶν.) «Ἐπιχείρημα» ποὺ παύει νὰ μᾶς μιλᾶ ἐπὶ τοῦ θέματος: Μᾶς μιλᾶ – εὐθαρςῶς – γιὰ τὴν ἰδέα ποὺ ἔχουν ὁρισμένοι «διαμορφωτὲς κοινῆς γνώμης», περὶ τῆς νοημοσύνης ἀρκετῶν ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους τοὺς ὁποίους ἐπιζητοῦν νὰ ἐπηρρεάσουν. Μᾶς μιλᾶ δηλαδὴ γιά, αὐτὴ καθεαυτήν, τὴν ἐπιστράτευση τοῦ ἀνορθολογισμοῦ ὡς πρωτοπορίας του… ἐξορθολογισμοῦ μας. Μᾶς παρέχει, συνάμα, τὸ κλειδὶ κατανόησης μιᾶς «ἐξουσίας τοῦ λόγου» προθυμότατης, χάριν ἐπιβολῆς, νὰ μᾶς ἀναθέσει, σύσσωμους, στὴν ὁριστικὴ ἀλογία.

Ὄχι ὅτι ὅλα ἐτοῦτα δὲν ἴσχυαν πολὺ πρὶν ἀπὸ τὴν ἐμφάνιση τοῦ συγκεκριμένου ἀναγνώσματος. Ἦταν ὅμως πολὺ λιγώτερο ὁρατὰ ‘‘διὰ γυμνοῦ ὀφθαλμοῦ’’. Γιὰ ὅσο διάστημα, αὐτό, συνεχίσει νὰ συσκοτίζει τὴν κρίση τῶν μικρῶν μαθητῶν, θὰ παρέχει ταυτόχρονα μιὰ πρωτοφανῆ εὐκαιρία σὲ ἕνα πλῆθος ὡριμότερων πολιτῶν, νὰ ἀρχίσουμε ἀληθινὰ νὰ ἐνηληκιωνόμαστε, μέσα στὸ πεδίο μιᾶς ἐπανοικείωσης τῶν σημασιῶν. Τῶν σημασιῶν – ἂν μὴ τί ἄλλο – τῆς αὐτογνωσίας μας.

Αὐτὸ τὸ κείμενο εἶναι γραμμένο σὲ πολυτονικό. Διαβάστε τὴ μονοτονική του ἔκδοση.