Ηθική της εκκοσμικευμένης κοινωνίας, δηλαδή δίχως μεταφυσική θεμελίωση: μια αποτυχία;
[Το άρθρο αυτό προέρχεται από την Porta Aurea με τη σύμφωνη γνώμη του συγγραφέα του]
"Γνωρίζω ότι είμαι ένα προηγμένο θηλαστικό. Η ύπαρξή μου είναι τόσο τυχαία που καταντά ανόητη. Αύριο θα πεθάνω και το όνομά μου θα σβηστεί όπως όλων. Η ιδέα πως θα με θυμούνται με αγάπη ή μίσος, διαβάζοντάς το όνομά μου σε μια σελίδα εγκυκλοπαίδειας με αφήνει παγερά αδιάφορο. Βλέπω πως όλα είναι μάταια. Γνωρίζω πως ο θάνατος είναι η μόνη βεβαιότητα και πως το μόνο που μπορεί να με κάνει να ξεχάσω για λίγο τη βεβαιότητα αυτή είναι η σκέτη απόλαυση. Γιατί να μη κάνω ό,τι είναι δυνατό για να ξεχάσω τον πόνο της βεβαιότητας αυτής; Άλλωστε δεν είμαι παρά ένα έξυπνο ζώο. Τι με εμποδίζει να μην ποδοπατήσω, να μην πατήσω επί πτωμάτων, να περιφρονήσω και να τσακίσω οποιονδήποτε για χάρη της απόλαυσης που θα με απαλλάξει από τη μνήμη του θανάτου; Ο φόβος της τιμωρίας; Ω, μα αυτός είναι για μικρά παιδιά, για φιλήσυχα ετοιμοθάνατα πτώματα, για νομοταγείς πολίτες. Έτσι κι αλλιώς αύριο δε θα υπάρχω, οπότε ας το εκμεταλλευτώ κι ας περάσω καλά πάσει θυσία. Δεν βλέπω κανένα φιλοσοφικό λόγο που να αντιστρατεύεται στη θεωρία του να περνώ καλά με οποιοδήποτε τίμημα, μια και η ζωή αυτή είναι η μοναδική. Ας δοκιμάσω να σκοτώσω. Όλα είναι τυχαία, μπορεί και να αποκτήσω την ευτυχία που θα διώξει για λίγο την βεβαιότητα του θανάτου. Δεν έχω να χάσω τίποτα. Τι με νοιάζει για τους άλλους ή για το αύριο; Αφού κι αυτοί τα ίδια σκέφτονται, απλώς είναι πολύ δειλοί για να τα παραδεχτούν. Είναι ακόμα δέσμιοι της ανόητης άποψης πως υπάρχει Καλό, και αυτό είναι το Σωστό, και αυτό είναι το καλό όλων. Δε κατάλαβαν πως αυτά είναι προλήψεις του Μεσαίωνα. Δε βλέπουν πως δεν υπάρχει νόημα άλλο από την Ηδονική απόλαυση του Τώρα. Δεν είναι ελεύθεροι σα κι εμένα. Αύριο όλα θα είναι σκόνη". Αφιερωμένο εξαιρετικά :
"Άν ο κόσμος είναι τυχαίος, αν η ύπαρξή μας, συνεπώς είναι κι αυτή προ'ι'όν τυχαίων και τυφλών φυσικών μετασχηματισμών,τότε δεν υπάρχει ηθική, ούτε διακρίνεται καλό και κακό, και καμιά δύναμη, κανένας νόμος δέν μπορεί να με (μάς) υποχρεώσει να υπακούω στους νόμους. Νόμος είμαι εγώ (αυτό μπορεί να το πει ο καθένας μας) και οι ανάγκες μου. Το παράλογο και αδιέξοδο που οδηγεί η παραδοχή της τυχαιότητας του κόσμου. Άν ο κόσμος είναι τυχαίος, τα πάντα μορφάζουν κορο'ι'δευτικά. Η ομορφιά, η αρμονία, ο λόγος που κρύβεται πίσω από κάθε φαινόμενο. Όλα ψεύτικα και μάταια. Σε έναν κόσμο προ'ι'όν τύχης βέβαια, ούτε η έννοια του καλού υπάρχει, ούτε κάτι είναι κακό (όντας προ'ι'όντα τύχης). Μόνο αν ο κόσμος είναι δημιούργημα ενός (καλού) Θεού, δημιούργημα ενός έλλογου όντος και αγαθού από τη φύση του, φαίνονται τα πάντα λογικά και ο κόσμος έχει νόημα ύπαρξης, όπως καί η ύπαρξη η δική μας. Μόνο άν υπάρχει Θεός υπάρχει καλό και κακό (τό κακό εννοείται ως η έλλειψη του καλού, όπως το σκοτάδι είναι η έλλειψη τού φωτός). Μόνο η ύπαρξη του Θεού ή τέλος πάντων ενός Δημιουργού που δημιούργησε την πραγματικότητα βάσει ενός σκοπού δίνει προσωπικό χαρακτήρα στην ηθική και νόημα στην τήρηση κανόνων και νόμων."
Αν όμως απορριφθεί η "μεταφυσική" απόλυτη ηθική, τότε το μόνο αντικειμενικά πραγματικό δίκαιο είναι το δίκαιο του δυνατού, μια και όλα τα άλλα είναι υποκειμενικά, άρα και αμφισβητήσιμα: να πώς γίνεται:
Σχετικά με το τί μπορεί να κάνει κάποιος με την "ηθική" του, νομίζω πως μπορεί να θελήσει να την απορρίψει, αλλά σα δύσκολο να το πετύχει αμέσως αυτό. Σταδιακά όμως μπορούν να αλλάξουν πάρα πολλά στο "τί είναι ηθικό", όπως π.χ. η δουλεία δεν θεωρείται πια "ηθικό" και "Σωστό". Συνεπώς, αφού τα πάντα ρει, γίνεται ο άνθρωπος, σκεφτόμενος λογικά, δηλαδή με βάση τα δεδομένα που έχει, να αποφασίσει πως το μόνο δίκαιο που υπάρχει είναι το συμφέρον του; Νομίζω πως μπορεί, πέραν του ότι στην πράξη εφαρμόζει αυτή τη θεωρία. Το ζήτημα είναι όταν πλέον βλέπει με τα δεδομένα που έχει, ότι αφενός η μόνη πηγή που έχει δικαίωμα να επανακαθορίσει την "ηθική" του είναι ο εαυτός του, αφετέρου΄ότι δεν γίνεται στην πράξη να έχει για ηθική το "δίκαιο=το συμφέρον μου" ενώ στη θεωρία να εξακολουθεί να πιστεύει πράγματα που βασίζονται στην "μεταφυσική ηθική"(την ηθική της θρησκείας, της μεταφυσικής κλπ)ή οποία είναι ηθική μιας προηγούμενης μορφής κοινωνίας (της θρησκευτικής), γιατί καταντά υποκριτής ή διχασμένη προσωπικότητα. Ίσως προς το παρόν να διατηρούνται και οι δυο τύποι ηθικής , και ο "δικαιο=συμφέρον" και η "μεταφυσική ηθική" του αλτρουισμού κλπ. Αφού όμως η θρησκευόμενη κοινωνία δεν υπάρχει πλέον, έχοντας αντικατασταθεί από την εκκοσμικευμένη, όπου κριτής των πάντων είναι ο άνθρωπος, το κάθε άτομο, πώς γίνεται να συνεχίζει να επικρατεί στο θεωρητικό επίπεδο η ηθική της; Γιατί δεν διακηρύσσεται και στη θεωρία πως "δίκαιο=συμφέρον";
Νομίζεις πως αν ειλικρινά παραδεχτείς (με
βάση το παραπάνω σκεπτικό) ότι το να πατάς
επί πτωμάτων είναι λογικό, ηθίκό και
φυσιολογικό, θα είχες πλέον τύψεις να το
πράξεις; Έχουμε τύψεις που καταργήσαμε τη
δουλεία της αρχαιότητας; Εμείς σε αντίθεση
με τα ζώα έχουμε ηθικό κριτήριο, αλλά αν
αυτό μας πει πως το συμφέρον μας είναι το
μόνο κριτήριο, αργά ή γρήγορα δεν θα
καταλήξουμε στο να πατήσουμε επί πτωμάτων
δίχως τύψεις; Εκτός κι αν διατηρούμε εν ζωή
την "μεταφυσική ηθική" ως προπέτασμα
για να πετύχουμε το συμφέρον μας. Αλλά και
με αυτόν τον τρόπο αργά ή γρήγορα
καταλήγουμε στο ότι μια και είμαστε μόνοι
μας με τον ίσκιο μας, κι άλλος ορισμός του
δικαίου πλην του δικού μας δεν υπάρχει,
πρέπει να βρούμε το φυσιολογικό δίκαιο,
αυτό που φαίνεται δίκαιο στην πράξη το
δίκαιο της δύναμης. Αναρωτιέμαι κατά πόσο
θα άντεχε ο άνθρωπος να πει πως έτσι είναι
τα πράγματα αποβάλλοντας τις τύψεις του και
αποκτώντας νέα ηθική. Αλλά και κατά πόσο
μπορεί να συμφωνεί πως σε τελική ανάλυση η
επιβίωσή του και το συμφέρον του είναι το
Κάλλιστο και το "Σωστό", αλλά να λέει
"έχω τύψεις" όταν κάνει αυτό που το "Σωστό"
του τού λέει. Γιατί νομίζω πως σε κατάσταση
που δεν υπάρχει πρόβλημα μπορεί εσύ , εγώ , ο
οποιοσδήποτε να λέει δε θα έκανα το τάδε
αποτρόπαιο πράγμα. Θα έλεγε το ίδιο αν
βρισκόταν σε κατάσταση κινδύνου; Σα τον
Σμιθ στο 1984, που ο βασανιστής του τού λέει
πως υπάρχει ένα πρόσωπο που γίνεται να τον
αντικαταστήσει, δηλ. τον δελεάζει να
προδόσει ό,τι αγαπά χάριν της επιβίωσής του,
κι αυτός συμφωνεί να βασανίσουν εκείνο το
πρόσωπο αντι αυτού. Αυτό φαίνεται
αποτρόπαιο, είναι όμως έτσι, αν θεωρήσεις
πως αυτή η ζωή είναι η μόνη που έχεις, πως αν
χαθείς τελείωσες; Αν πιστεύεις πως όλα
είναι τυχάια, και πως ο κόσμος δεν έχει
νόημα αντικειμενικό, πέρα από το
υποκειμενικό που τού δίνεις εσύ, ήτοι την
απόλαυσή σου; Κι αν αυτή η τακτική
ακολουθηθεί στα ακραία γεγονότα, δεν θα
αρχίσει να ακολουθείται και στην
καθημερινότητα, αρχικά ως αδιαφορία για την
προηγούμενη ηθική, και τελικά ως απαίτηση
του εγώ για δύναμη-απόλαυση; Δεν το βλέπουμε
ήδη να γίνεται αυτό;
Όταν ωριμάσει η κατάσταση όπου η συλλογική "μεταφυσικής" προέλευσης ηθική, η κρατούσα, δεν ανταποκρίνεται στην ατομική ηθική των μελών του συνόλου, απλώς χρειάζεται μια αφορμή για την μεγάλη ή μικρή αλλαγή στην συλλογική ηθική, η οποία εναρμονιζόμενη με την ηθική των μελών του συνόλου θα είναι λιγότερο χαλαρή και περισσότερο απαιτητητική. Το να πει κανείς ξαφνικά "πατώ επί πτωμάτων" με την κρατούσα ηθική που λέει "μη πατάς επί πτωμάτων" να τον τύπτει, είναι δύσκολο. Μπορεί όμως αντί να αντιδράσει στην κρατούσα συλλογική ηθική, απλώς να αδιαφορήσει (στο θεωρητικό επίπεδο), και να πράξει αυτό που νομίζει πως τον ωφελεί περισσότερο, δηλ. το "πατώ εν ανάγκη επί πτωμάτων δίχως τύψεις". ΄Η μπορεί να λυπηθεί λιγότερο που πατά επί πτωμάτων. Μπορεί να γίνουν ένα σωρό συνδιασμοί δηλαδή. Όμως στο βαθμό που η κρατούσα ηθική αρχίζει πλέον να μην πείθει τόσο η θεωρητική της βάση όσο και η πρακτική της αξία, τότε έχει αρχίσει η αντίστροφή της μέτρηση νομίζω. Το να φτάσουμε με μιάς στο ακραίο σημείο της αντιστροφής της σημερινής συλλογικής ηθικής είναι όντως μακρινό, στο συλλογικό επίπεδο τουλάχιστον. Χωρίς όμως τις θεωρητικές προϋποθέσεις της, μια ηθική κρινόμενη ορθολογιστικά θα παύσει να έχει νόημα.
Η αντίρρηση που θα φέρει κάποιος είναι πως μπορεί να χαθεί η μεταφυσική βάση της αλτρουιστικής ηθικής, αλλά αυτή αντικαθίσταται από μια ορθολογική βάση, ένα είδος κοινωνικού συμβολαίου, όπου το κοινό συμφέρον και η προσήλωση σε αυτό οδηγούν τον άνθρωπο να αποκτήσει "κοινωνική ηθική" παραμένοντας αλτρουιστής, λόγω άλλων ηθικών προσταγμάτων όμως. Νομίζω αυτό δεν στέκεται και να γιατί: Καταρχάς η έννοια της κοινωνίκής ηθικής δεν είναι τόσο δεσμευτική όσο η μεταφυσική, δεν προκαλεί δηλαδή το ίδιο δέος που προκαλεί η μεταφυσική ηθική. Επιπλέον, λόγω της εξατομίκευσης, της αποδέσμευσης της συνείδησης του ατόμου από τον ηθικό έλεγχο της κοινωνίας, το άτομο έχει θεοποιηθεί τόσο στο οικονομικό -κυρίως όμως- όσο και στο ιδεολογικό (με τα ανθρώπινα δικαιώματα). Το άτομο είναι το "απόλυτο" της εκκοσμικευμένης κοινωνίας. Η έννοια του συλλογικού συμφέροντος το οποίο επιβάλλεται στο άτομο φαντάζει πια τυραννική, ανάμνηση ενός αντιδημοκρατικού παρελθόντος, και δεν είναι στις πρωτεραιότητες του ατόμου. Είναι άλλωστε τόσο νεφελώδης που μόνο σε καιρό κινδύνου έρχεται στη θύμηση του ανθρώπου. Δεν υπάρχουν μακροπρόθεσμες προοπτικές οιουδήποτε μεγέθους ή ποιότητας εξάλλου, όταν είσαι "άτομο". Δεν έχει νόημα να υπάρχουν, δεν μπορείς να τις φτάσεις, όντας άτομο. Συνήθως "συλλογικό συμφέρον" θα αποκληθεί ο συνασπισμός ατόμων εναντίον των συμφερόντων ενός ή πολλών άλλων ατόμων. Αν η μέγιστη της ασφάλειας προέρχεται από την κατοχή πλούτου και δύναμης, και εφόσον αυτό είναι το καλλίτερο, να μη μπορεί να σε πειράξει κανείς όταν σύ θα απολαμβάνεις τον πλούτο σου, τότε λογικά έρχεται η σκέψη πως το συλλογικό συμφέρον είναι μια απάτη της συνείδησης, που σε εμποδίζει να γίνεις δυνατός ή να εξασφαλίσεις αυτό που θεωρείς καλό για τον εαυτό σου. Ίσως μεταξύ λιγότερο δυνατών ατόμων να έρθει τότε η σκέψη να επαναφέρουν την ιδέα του συλλογικού συμφέροντος και της ηθικής που πηγάζει από αυτήν, και να τη χρησιμοποιήσουν για ιδία ωφέλη. Εν τω μεταξύ ο υπόλοιπος κόσμος πιστεύοντας στο ιδεώδες της δύναμης, δεν κάθεται να ασχολείται με τις ραδιουργίες των εντελώς-αδυνάτων, και προσπαθεί να γίνει δυνατός κι ο ίδιος, βλέποντας πως το μόνο που χρειάζεται είναι η δύναμη. Καταλήγουμε στην ηθική της δύναμης,
Φυσικά τα ίδια και παρόμοια γίνονται και με την "μεταφυσική ηθική". Το σημαντικό είναι όχι αν γίνονται τα ίδια, αλλά αν ένα πράγμα αξιολογείται θετικά ή αρνητικά από΄ μια ηθικό σύστημα. Αν σκοτώνεις και λες είναι καλό, αυτό διαφέρει από το να σκοτώσεις γνωρίζοντας πως είναι κακό.
22/10/2002 (ημερομηνία που τοποθετήθηκε στο Αντίβαρο)