Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος καί τά δεινά τῆς Κύπρου

Κωνσταντῖνος Χολέβας
Πολιτικός Ἐπιστήμων

Ἀντίβαρο, Ἰούλιος 2007

Ὁ ἰδιαίτερος σεβασμός μου γιά τόν πολιοῦχο τῆς γενέτειράς μου Θεσσαλονίκης, τόν Ἅγιο Δημήτριο τόν Μυροβλήτη, μέ ὁδήγησε νά μελετήσω τά διάφορα Ἐγκώμια πρός τό πρόσωπό του, δηλαδή κείμενα συγγραφέντα ἀπό μεγάλες ἐκκλησιαστικές μορφές πρός τιμήν τοῦ μάρτυρος. Μεταξύ αὐτῶν ἀνέγνωσα μέ εὐχάριστη ἔκπληξη καί ἕναν Ἐγκωμιαστικόν Λόγον πρός τόν Ἅγιον Δημήτριον, τόν ὁποῖο συνέγραψε ὁ Κύπριος Ἅγιος Νεόφυτος ὁ Ἔγκλειστος περί τά τέλη τοῦ 12ου μ.Χ. αἰῶνος. Μάλιστα ὁ Ἅγιος Νεόφυτος ἐπαινεῖ τόν Ἅγιο Δημήτριο ὄχι μόνο ὡς ἀθλήσαντα ὑπέρ Πίστεως, ἀλλά καί ὑπέρ Πατρίδος, ἀναφερόμενος προφανῶς στίς θαυματουργικές ἐπεμβάσεις τοῦ Ἁγίου κατά τῶν ἐπιδρομέων. Μέ συγκίνηση διεπίστωσα ὅτι ἡ χάρις καί τά θαύματα τοῦ Θεσσαλονικέως Ἁγίου εἶχαν γίνει ξακουστά σέ ὅλα τά μήκη καί πλάτη τοῦ ἑλληνορθοδόξου κόσμου καί μάλιστα στήν ἐποχή τοῦ Βυζαντίου/Ρωμανίας , κατά τήν ὁποία δέν ὑπῆρχαν τά σύγχρονα μέσα ταξιδίων, ἐκδόσεων καί πληροφορήσεως. Μέ αὐτή τήν ἀφορμή ἀνεζήτησα περισσότερα στοιχεῖα γιά τόν βίο καί τά ἔργα τοῦ Ἁγίου Νεοφύτου καί φρόντισα νά ἐπισκεφθῶ τήν Μονή του καί τήν περίφημη Ἐγκλείστρα, λίγα χιλιόμετρα Β.Δ. τῆς Πάφου, στήν ἁγιοτόκο Κύπρο.

Ἡ Ἐγκλείστρα εἶναι τό σπήλαιο, στό ὁποῖο ἀσκήτευσε ὁ Ἅγιος ἐπί πολλά ἔτη. Τό λάξευσε ὁ ἴδιος στόν βράχο τοῦ ὄρους Μελισσοβούνου καί ἔκτισε ἐκεῖ μικρό Ναό τοῦ Τιμίου Σταυροῦ. Ἐκεῖ εὑρίσκεται ὁ τάφος του, ὁ ὁποῖος ἀποτελεῖ Παγκύπριο προσκύνημα. Τά λείψανά του ἔχουν μεταφερθεῖ στό Καθολικό τῆς κυρίως Μονῆς, ἡ ὁποία κτίσθηκε τόν 16ο αἰῶνα καί ἀπέχει μερικές δεκάδες μέτρα ἀπό τήν Ἐγκλείστρα. Ἐπί Πατριαρχείας Κυρίλλου Λουκάρεως, τόν 17ο αἰῶνα, τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο ἀνεκήρυξε Σταυροπηγιακή τήν Μονή τοῦ Ἁγίου Νεοφύτου. Προσφάτως, τόν Ἰούνιο τοῦ 2007, ἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κύπρου ἀνεβίβασε στόν βαθμό τοῦ Ἐπισκόπου τόν ἡγούμενο Λεόντιο. Ἡ Μονή εἶναι κτισμένη σέ ὑψόμετρο 412 μέτρων ἀπό τήν ἐπιφάνεια τῆς θάλασσας καί προσφέρει ἐξαιρετική θέα πρός τήν πόλη καί τήν θάλασσα τῆς Πάφου.

Ὁ ἱδρυτής τῆς Μονῆς Ἅγιος Νεόφυτος γεννήθηκε τό 1134 στήν κώμη τῶν Λευκάρων. Οἱ γονεῖς του δέν μερίμνησαν γιά τήν μόρφωσή του καί μέχρι τήν ἡλικία τῶν 18 ἐτῶν ἦταν ἀναλφάβητος. Ἔβοσκε πρόβατα σέ διάφορα μέρη τῆς Κύπρου, ἀλλά ἡ φιλομάθειά του καί ὁ ἔνθεος ζῆλος του τόν ὁδήγησαν νά μάθει γράμματα μόνος του καί νά ἀποστηθίσει τό Ψαλτήριον. Ἐμόνασε στή Μονή τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου τοῦ Κουτσοβέντη καί γιά σύντομο χρονικό διάστημα ἐπεσκέφθη τους Ἁγίους Τόπους. Οἱ συγκρούσεις Φράγκων Σταυροφόρων καί Μουσουλμάνων στήν Ἁγία Γῆ τόν ἀπεμάκρυναν καί τελικῶς ἡ Θεία Πρόνοια ἔφερε τά βήματά του στό σημεῖο ὅπου ἔκτισε τήν Ἑγκλείστρα του. Ὁ Ναός τῆς Ἐγκλείστρας ἐγκαινιάσθηκε στίς 14 Σεπτεμβρίου 1160, ἑορτή τοῦ Τιμίου Σταυροῦ. Τό 1170 ὁ Ἐπίσκοπος Πάφου Βασίλειος Κίνναμος χειροτόνησε τόν Ἅγιο ἱερέα καί ἡ φήμη του ἄρχισε νά ἐξαπλώνεται σέ ὅλη τήν Κύπρο.

Τό 1191, κατέλαβε τήν Κύπρο, βυζαντινή ἐπαρχία μέχρι τότε, ὁ Ἄγγλος Ριχάρδος ὁ Λεοντόκαρδος, ὁ ὁποῖος ἀφοῦ τήν λεηλάτησε τήν πούλησε στούς Ναΐτες Ἱπποτες καί μετά ἀπό αἱματηρή ἐξέγερση τοῦ λαοῦ τήν ξαναπούλησε στόν Φράγκο βασιλέα Γκύ ντέ Λουζινιάν. Ἔτσι ἄρχισε ἡ Λατινοκρατία στήν Κύπρο, ἡ ὁποία διήρκεσε μέχρι τήν τουρκική κατάκτηση τοῦ 1571 καί ἐπέφερε πολλά δεινά στήν Μεγαλόνησο. Κατά τήν διάρκεια τῶν πολλαπλῶν κατακτήσεων πολλοί πεινασμένοι βρῆκαν τροφή καί καταφύγιο στήν Ἐγκλείστρα. Ὁ Ἅγιος ἐκοιμήθη περί τό 1214 ἀφοῦ ὑπαγόρευσε ὁ ἴδιος τήν Τυπική Διαθήκη του -Κανονισμό τῆς Μονῆς- τό δέ χειρόγραφο εὑρίσκεται σήμερα στήν Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη τοῦ Ἐδιμβούργου. Μέχρι καί σήμερα ὁ Ἅγιος θαυματουργεῖ καί θεραπεύει ὅσους προσφεύγουν μέ ταπείνωση στά χαριτόβρυτα λείψανά του.

Τό ἐντυπωσιακό εἶναι ὅτι ὁ Ἅγιος Νεόφυτος, ἄν καί δέν ἔλαβε συστηματική μόρφωση μέ τά κοσμικά κριτήρια, διεκρίθη ὡς ἕνας ἀπό τούς πολυγραφότερους ἐκκλησιαστικούς συγγραφεῖς τῆς Μεσοβυζαντινῆς περιόδου. Τό Ἅγιον Πνεῦμα ἀνεπλήρωνε τά ἐλλείποντα. Τά ἔργα του ἐξεδόθησαν προσφάτως ἀπό τήν Μονή του σέ πολύτομη σειρά. Ἐκτός ἀπό κηρύγματα ἔγραψε ἑρμηνευτικά στήν Ἁγία Γραφή καί πολλά ἄλλα ἔργα. Προσωπικά θά σταθῶ σέ μία ἐπιστολή του, ἡ ὁποία περιέχεται στόν Ε΄ Τόμο τῶν Ἔργων του καί ξεχωρίζει διότι ἔχει ἱστορικό καί πατριωτικό περιεχόμενο. Ἔχει τόν τίτλο «Περί τῶν κατά κατά χώραν Κύπρον σκαιῶν» καί περιγράφει ἐν συντομίᾳ τά δεινά καί τίς συμφορές τῆς Κύπρου καί τῶν ἑλληνορθοδόξων κατοίκων της λόγῳ τῶν διαφόρων εἰσβολῶν καί κατακτήσεων. Περιγράφει ἐπίσης τίς περιπέτειες τῶν Ἁγίων Τόπων, ὅπου Σταυροφόροι καί Ἄραβες συνεκρούοντο ἐπάνω ἀπό τά ἱερά προσκυνήματα τῆς Ἱερουσαλήμ. Τό κείμενο αὐτό τοῦ Ἁγίου ἐνέπνευσε τόν ποιητή καί Νομπελίστα Γιῶργο Σεφέρη, ὅταν ἔγραψε τό ποίημα «Νεόφυτος ὁ Ἔγκλειστος μιλᾶ». Ὁ Σεφέρης, ὁ ὁποῖος ὑπηρέτησε ὡς διπλωμάτης τῆς Ἑλλάδος στήν Κύπρο, ἐντυπωσιάσθηκε ἀπό τήν σκληρή γλῶσσα πού χρησιμοποιεῖ ὁ Ἅγιος γιά τους εἰσβολεῖς . Ἔτσι λοιπόν στό ποίημα του χρησιμοποιεῖ γιά τούς δῆθεν πολιτισμένους ἐπιδρομεῖς ἀπό τήν Δύση τήν φράση:«τράγοι καί μαϊμοῦδες»!

Στό κείμενο αὐτό τοῦ Ἁγίου Νεοφύτου παρατηροῦμε τήν διάθεση τοῦ συγγραφέως νά ἐξιστορήσει τά δεινά τῆς Νήσου ἀπό τήν ἀνταρσία τοῦ Ἰσαακίου Κομνηνοῦ καί ἀπό τήν ἐναλλαγή κατακτητῶν, ἀλλά καί τήν σαφῆ πρόθεσή του νά νουθετήσει τούς συμπατριῶτες του καί νά τονώσει τόν πατριωτισμό τους. Ἀξίζει αὐτό εἰδικά τό κείμενο νά διαβάζεται ἀπό ὁρισμένους συγχρόνους διανοητές, οἱ ὁποῖοι διερωτῶνται ἄν ὁ Χριστιανός πρέπει νά ἐνδιαφέρεται γιά τήν πατρίδα του καί τήν ἐλευθερία της. Φυσικά ἡ Χριστιανική μας πίστις εἶναι πρωτίστως πανανθρώπινη καί οἰκουμενική. Αὐτό, ὅμως, δέν πρέπει νά χρησιμοποιεῖται ὡς πρόσχημα γιά νά ἀδιαφοροῦμε γιά τά ἐθνικά καί ἱστορικά ζητήματα. Δέν νομιμοποιούμαστε νά ἐπιζητοῦμε κατακτητικούς πολέμους, ὅμως οἱ ἀμυντικοί ἀγῶνες ὑπέρ πίστεως καί πατρίδος εὑρίσκουν δικαίωση στά κείμενα πολλῶν Ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας μας. Ὅταν ὁ Ἅγιος Νεόφυτος γράφει ὅτι λόγῳ τῶν κατακτήσεων «καί λαός ἀλλότριος ἐπληθύνθη ἐν τῇ γῇ ἡμῶν» δέν καλλιεργεῖ μίσος κατά τῶν ἀλλοεθνῶν καί ἀλλοθρήσκων, ἀλλά καλεῖ τούς Ρωμηούς τῆς Κύπρου νά διαφυλάξουν τήν ταυτότητά τους.

Ὁ πατριωτσμός τοῦ Ἁγίου δέν εἶναι τοπικισμός οὔτε ἀφορᾶ μόνο τήν Πάφο καί τήν Κύπρο. Θεωρεῖ ὡς πατρίδα του τήν ἑλληνορθόδοξη αὐτοκρατορία πού σήμερα συνηθίζουμε νά ὀνομάζουμε Βυζαντινή. Τότε τό ὄνομα τοῦ κράτους ἦταν Ρωμανία (ἀπό τήν Νέα Ρώμη =Κωνσταντινούπολη). Γράφει χαρακτηριστικά ὁ Ἅγιος στό προαναφερθέν ἱστορικό ἔργο του: «Χώρα ἐστίν Ἰγκλιτέρρα, πόρρω τῆς Ρωμανίας κατά βορρᾶν, ἐξ ἧς νέφος Ἰγκλίνων σύν τῷ ἄρχοντι αὐτῶν εἰς πλοῖα μεγάλα λεγόμενα νάκκας συνεισελθόντες τόν πλοῦν πρός Ἱεροσόλυμα ἔδρων». Δηλαδή: Ὑπάρχει μία χώρα πού λέγεται Ἀγγλία καί βρίσκεται μακρυά πρός βορρᾶν τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους, ἀπό τήν ὁποία μεγάλος ἀριθμός Ἄγγλων μαζί μέ τό ἡγεμόνα τους εἰσῆλθαν σέ μεγάλα πλοῖα πού ὀνομάζονται νάκκαι καί ξεκίνησαν τό ταξίδι πρός τά Ἱεροσόλυμα» Ὁ πατριωτισμός τοῦ Ἁγίου Νεοφύτου δέν εἶναι ἕνας παθολογικός ἐθνοφυλετισμός, ἀλλά ἡ συνείδηση τῆς ἑλληνορθοδόξου Ρωμηοσύνης, ἡ ὁποία θεμελιώνεται στήν Ὀρθόδοξη Πίστη, στήν ἑλληνική γραμματεία καί στήν οἰκουμενική ἀντίληψη τοῦ πολιτισμοῦ μας.

Ἄς προσευχώμεθα, λοιπόν, στόν Ἅγιο Νεόφυτο, νά μεσιτεύει πρός τόν Κύριο ὑπέρ τῆς ἐλευθερίας τῆς Κύπρου καί ὑπέρ τῆς εἰρήνης τοῦ σύμπαντος κόσμου.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Α. Παπαγεωργίου:Ἱερά Μονή Ἁγίου Νεοφύτου, Ἱστορία καί Τέχνη-Σύντομος Ὁδηγός, Λευκωσία 2004.
Ἁγίου Νεοφύτου τοῦ Ἐγκλείστου: Συγγράμματα, Τόμος Ε΄, Ἔκδοση Ἱερᾶς Βασιλικῆς καί Σταυροπηγιακῆς Μονῆς Ἁγίου Νεοφύτου, Πάφος 2005.

Κ.Χ. 25-6-2007