29 Μαίου: Ημέρα μνήμης των Ελλήνων και των Ευρωπαίων Θεόδωρος Μπατρακούλης Αντίβαρο, Ιούνιος 2007 Η διατήρηση του ανατολικού τμήματός της Ρωμαïκής Αυτοκρατορίας είχε πολύ σπουδαίες ιστορικές συνέπειες. Στο απόγειο της ακμής της, η Ανατολική Ρωμαïκή αυτοκρατορία (Βυζάντιο) εκτεινόταν από την Ιλλυρία και την Τριπολίτιδα, στα Δυτικά, μέχρι τις παρυφές του Καυκάσου και του Ευφράτη, στα Ανατολικά. Από την εποχή του Ιουστινιανού (528-565 μ.Χ.), η ‘‘κοινή’’ ελληνική αποτελούσε τη γλώσσα της πλειοψηφίας των κατοίκων της και επικράτησε κατά αδιαφιλονίκητο τρόπο στο σύνολο της Επικράτειας από την εποχή του Ηρακλείου (610-641). Η πολιτισμική επιρροή της Μεσαιωνικής Ελληνορωμαïκής Αυτοκρατορίας - πρώτη ευρωπαïκή αυτοκρατορία κατά τoν Πολ Βαλερί - εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη, ιδιαίτερα στην Ανατολική. Σύμφωνα με τον σπουδαίο Γάλλο βυζαντινολόγο Πωλ Λεμέρλ, η τιμή για την επιβίωση του αρχαίου προτύπου ανήκει, κατά πολύ μεγάλο μέρος, «στη χιλιετία στη διάρκεια της οποίας ένα κράτος ελληνικό, που μιλούσε ελληνικά και η πρωτεύουσά του ήταν στην Κωνσταντινούπολη διατήρησε την έννοια του δικαίου, την έννοια του νόμου, την έννοια της πόλεως και ενός ορισμένου τρόπου ζωής εν κοινωνία, καθώς και την έννοια της ηθικής, υπό κοινωνική αλλά και ατομική έννοια, και τέλος την έννοια της μόρφωσης, με μια λέξη: τον πολιτισμό» . Το Βυζάντιο απορρόφησε τους Σλάβους, των οποίων η εγκατάσταση μετά τις επιδρομές τους του 7ου αιώνα αποτέλεσε σημαντική δημογραφική ενίσχυση των πληθυσμών της Χερσονήσου του Αίμου. Ο Βασίλειος Α΄ ο Μακεδών (β. 867-886) είχε εξελληνίσει τους Σλάβους των βαλκανικών Σκλαβηνιών σε βαθμό «ώστε να θεωρούν πλέον τους εχθρούς των Ρωμαίων δικούς τους εχθρούς» . Ωστόσο, το Βυζάντιο αναγκάστηκε και στους μεταγενέστερους χρόνους να διεξαγαγάγει πολέμους εναντίον ορθόδοξων και σλαβικών λαών. Για να εξουδετερώσουν τον ιδιαίτερα επικίνδυνο τσάρο των Βουλγάρων Συμεών ιδιαίτερα, οι Βυζαντινοί χρειάστηκε να προκαλέσουν την σύγκρουσή του με τους Κροάτες και τους Σέρβους, υπάγοντας τους δύο αυτούς λαούς στην αυτοκρατορική τροχιά. Η τελευταία πράξη αυτής της περιόδου στη βυζαντινο βουλγαρική αναμέτρηση παίχθηκε κατά την βασιλεία του Βασιλείου Β΄. Το Βυζάντιο ενσωμάτωσε στην Ευρώπη τους λαούς τους οποίους εκχριστιάνισε, ειδικά τους Σλάβους . Η Ανατολική Ευρώπη, ιδιαίτερα τα Βαλκάνια αποτέλεσαν μέρη αυτού του γεωπολιτισμικού πλέγματος που ονομάστηκε ‘‘Βυζαντινή Κοινοπολιτεία’’. Ηταν μια χωρική ζώνη που, παρά την ποικιλότητά της, χαρακτηριζόταν από σημαντικά κοινά πολιτισμικά και πνευματικά γνωρίσματα . Οπωσδήποτε, οι Σλάβοι της Ν/Α Ευρώπης έγιναν σε σημαντική έκταση μαχητές της ‘‘Ορθοδοξίας’’. Και στις μέρες μας, στα Βαλκάνια, η πραγματικότητα που αποδίδεται από τον όρο ‘‘Βυζάντιο’’ και τα σχετικά επίθετα έχει εμφανιστεί σαν ένα είδος ‘‘μυστικού τοπίου’’. Στα εδάφη της πρώην Γιουγκοσλαβίας, της Βουλγαρίας, της Αλβανίας, της πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας (πΓΔΜ) βλέπει κανείς δεκάδες ορθόδοξους ναούς και μνημεία της βυζαντινής περιόδου. Πότε εμφανίστηκε ως γεωπολιτική-γεωπολιτισμική έννοια η ‘Νοτιοανατολική Ευρώπη’’, ο χώρος που ονομάζεται συχνά και ‘‘Βαλκάνια’’; Αφετηρία γιά ορισμένους ιστορικούς ήταν ο 5ος αιώνας μ.Χ. Σύμφωνα με άλλους το Σχίσμα των χριστιανικών Εκκλησιών του 1054. Στους μεταξύ των δύο αυτών ορίων χρόνους, η πολιτική και οικονομική ενότητα της ευρείας αυτής περιοχής είχε εξασφαλιστεί από την αυτοκρατορική εξουσία και από αυτό που ονομάζεται ‘‘Βυζαντινός πολιτισμός’’. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της οικονομικής/ πολιτιστικής κοινότητας των λαών της Βαλκανικής υπήρξε το δίκαιο των ιδιωτικών σχέσεων των Ορθοδόξων υπηκόων των σουλτάνων. Μετά το 1453, το βυζαντινό ιδιωτικό δίκαιο παρέμεινε σε ισχύ - κατ’αρχάς χάρη στα δικαστικά προνόμια του κλήρου. Σε μεταγενέστερο χρόνο, οι οθωμανικές αρχές αναγνώρισαν δικαστική αρμοδιότητα και στις κοσμικές αρχές των ελληνικών κοινοτήτων καθώς και σε επαγγελματικές συντεχνίες. Από το 1000 μέχρι τα τέλη του 12ου αιώνα έλαβε χώρα μια ουσιώδης αλλαγή του τύπου εμπορίας και συνακόλουθα της αστικής ζωής στη Δυτική Ευρώπη. Διανοίχτηκαν εμπορικοί δρόμοι από την Ανατολή προς την Ιταλία και από την τελευταία προς τις δυτικότερες περιοχές της Ευρώπης. Οι ‘‘Σταυροφορίες’’, που βασίστηκαν στη ναυτική δύναμη των ιταλικών πόλεων-κρατών, εγκαινίασαν μια νέα φάση στο ευρωπαïκό εμπόριο. Οι Ιταλοί έγιναν οι κυρίαρχοι θαλασσοπόροι της Ανατολικής Μεσογείου, εκτοπίζοντας τους Ελληνορωμαίους και τους Αραβες. Οι αντιπαραθέσεις μεταξύ Λατίνων Ρωμαιοκαθολικών και Ελληνορωμαίων Ορθοδόξων πήραν μεγαλύτερη ένταση και έκταση με το Σχίσμα του 1054. Την εποχή αυτή η Ανατολική Ρωμαïκή αυτοκρατορία είχε ήδη πλήρως εξελληνισθεί. Η διαμάχη μεταξύ Ρωμαιοκαθολικών και Ελληνορθοδόξων ήταν και πολιτική και πολιτισμική. Ηταν και διαμάχη μεταξύ της Λατινικής Δύσης και της Ελληνικής Ανατολής. Η αμοιβαία αντιπάθεια και εχθρότητα θα κορυφωθεί το 1204, όταν η Δ΄ Σταυροφορία - που υποκινούνταν για εμπορικούς-γεωοικονομικούς λόγους από τους Ενετούς - εκτρέπεται του προορισμού της και οι Σταυροφόροι καταλαμβάνουν και λεηλατούν την Κωνσταντινούπολη. Το μίσος ώθησε τους Λατίνους σε πράξεις ασύλληπτης βαρβαρότητας εναντίον των Ελληνορθοδόξων . Μετά την πρώτη Αλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία κατακερματίστηκε σε λατινικά και ελληνικά κράτη. Η Βενετία στερέωσε τη ναυτική και εμπορική πρωτοκαθεδρία στα βυζαντινά εδάφη και στην Ανατολική Μεσόγειο. Οι πόλεις της Βορείου Ιταλίας (η Βενετία και λιγότερο η Γένουα) και της Γερμανίας κέρδισαν σημαντικά οφέλη από την επεκτατική πολιτική της Δύσης. Το ισχυρότερο από τα Βυζαντινά κράτη, η αυτοκρατορία της Νικαίας, και μετά την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης (1261), δεν έπαυσε να είναι ένα εδαφικά συρρικνωμένο, πολιτικά αδύναμο και οικονομικά εξαρτημένο κράτος. Τα περισσότερα εδάφη της αυτοκρατορίας ανήκαν πλέον στα ανεξάρτητα βασίλεια των Βουλγάρων και των Σέρβων, στους Ενετούς, στους Γενουάτες και στους Οθωμανούς. Οι τελευταίοι έμελλαν να δημιουργήσουν μια μεγάλη και μακρόβια αυτοκρατορία, που στην Ευρώπη θα περιλάμβανε όλη τη Βαλκανική. Είχαν αντιληφθεί ότι για να στερεώσουν το κράτος τους έπρεπε να καταλάβουν την Πόλη και να την κάνουν πρωτεύουσά τους. «Στις 29 του Μάη στα 1453, που η ξακουστή πρωτεύουσα του Βυζαντίου έπεσε στα χέρια των Τούρκων, από τη μια μεριά οι βυζαντινοί φεουδάρχες άλλαζαν κυρίαρχο και από την άλλη, τελείωνε η πάλη που άρχισε ανάμεσα σ’Ανατολή και Δύση - ανάμεσα σε Τούρκους και Φράγκους - για την επικράτηση και την κατοχή της Βαλκανικής που ήταν ο δ ρ ό μ ο ς που περνούσαν τα καραβάνια των πραγματευτάδων από την Ευρώπη στην Ασία. Η Πόλη που κατά τον ποιητή ήταν ‘‘το σπαθί, η Πόλη το κοντάρι η Πόλη ήτο το κλειδί της Ρωμανίας όλης κ’εκλείδωνε κ’ασφάλιζεν όλη την Ρωμανίαν κ’όλο το Αρχιπέλαγος εσφικτοκλείδωνέτο’’ δεν ήταν μοναχά κέντρο οικονομικό μα είχε και στρατηγική θέση σπουδαία » . Η ονειρεμένη και αλησμόνητη Πόλη - κέντρο ενός πολιτισμού οικουμενικής ακτινοβολίας, κυρίως για τη χριστιανοσύνη - έπεσε στις 29 Μαίου 1453 στα χέρια των Οθωμανών. Οι Ελληνες, αλλά και οι άλλοι Ευρωπαίοι, οφείλουν να θυμούνται και να αντλούν διδάγματα από την ιστορία της Βασιλίδος των πόλεων, και την πολύπτυχη ιστορία της Μεσαιωνικής Ελληνικής Αυτοκρατορίας. Περισσότερο σήμερα που ο Ελληνισμός πορεύεται γοργά προς τη μετανεωτερικότητα, χαρακτηριστικά της οποίας είναι η αποκοπή από τις ρίζες και η άκριτη αποδοχή τρόπου σκέψεως και ζωής που επιδιώκουν να επιβάλλουν τα ιδεολογικά κέντρα της παγκοσμιοποίησης. 1. Paul Lemerle, ‘‘Η συνέχεια της ευρωπαïκής συνείδησης’’, στο Ελένη Αρβελέρ / Maurice Aymard, Οι Ευρωπαίοι, τόμος Α΄, Αθήνα: Σαββάλας, 2003, σ. 181. 2. Λέων ΣΤ΄ ο Σοφός, ‘‘Βασιλικά’’. Βλ. και Φ. Φιλίππου, ‘‘Ο βυζαντινός Οικουμενισμός και η ιδέα ανεξαρτησίας του Α΄ Βουλγαρικού κράτους πριν τον εκχριστιανισμό’’, Βυζαντινός Δομός, τεύχος 5-6 (1991-1992): σ. 183-188. 3. Ε. Αρβελέρ, Βυζάντιο: Η χριστιανική αυτοκρατορία, στο Ε. Αρβελέρ/Μ. Aymard, Οι Ευρωπαίοι. Αρχαιότητα, Μεσαίωνας, Αναγέννηση, τ΄Α΄, Αθήνα: Σαββάλας, 2003, σ. 160. 4. Βλ. Ντιμίτρι Oμπολένσκι, H Bυζαντινή Κοινοπολιτεία, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 1991, 2 τόμοι. 5. Γεώργιος Ακροπολίτης, Χρονική Συγγραφή - Η Βυζαντινή ιστορία της Λατινοκρατίας (1204-1261). Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια: Σπύρος Σπυρόπουλος, Ζήτρος 2004. 6. Γιάννης Κορδάτος, Εισαγωγή, στο βιβλίο του Τα τελευταία χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Αθήνα Εκδόσεις Μπουκουμάνη, 1975, σ. 11-12 Αυτό το κείμενο είναι γραμμένο σε μονοτονικό. Διαβάστε την πολυτονική του έκδοση.