Βιβλιοπαρουσίαση
Ἡ ἐξέλιξη τοῦ ποντιακοῦ ζητήματος
Μιχάλης Χαραλαμπίδης, Τὸ Ποντιακὸ ζήτημα σήμερα. Τὸ Ποντιακὸ ζήτημα στὸν ΟΗΕ, Ἐκδόσεις Στράβων 6η ἔκδοση, Ἀθήνα 2006

Θεοφάνης Μαλκίδης
Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης

Ἀντίβαρο, Μάιος 2006

Εἶναι γεγονὸς ὅτι τὸ Ποντιακὸ ζήτημα σὲ ὅλες τὶς συνιστῶσες τοῦ (γενοκτονία 1916-1923, ποντιόφωνοι- κρυπτοχριστινιανοί, Πόντιοί της πρώην Σοβιετικῆς Ἕνωσης), παρέμεινε γιὰ πολλὰ χρόνια στὸ περιθώριο. Λόγοι ποὺ σχετίζονταν μὲ τὶς κατὰ καιροὺς προσεγγίσεις Ἑλλάδας καὶ Τουρκίας. Μάλιστα ἡ σύναψη τοῦ ἑλληνοτουρκικοῦ συμφώνου τὸ 1930 ἀποτέλεσε τὴν ὁριστικὴ διακοπῆ τῶν προσδοκιῶν ποὺ καλλιεργοῦνταν γιὰ ἐπιστροφὴ τῶν προσφύγων, καὶ τὴν ἀπώλεια τῶν περιουσιῶν. Ὡστόσο, ἡ πιὸ σημαντικὴ ἐπίπτωση τῆς συμφωνίας Βενιζέλου- Κεμάλ- Ἰνονοῦ, ἦταν ἡ ἐκδίωξη τῆς μνήμης ἀπὸ τὸ προσκήνιο. Οἱ Πόντιοι ἀποτελοῦσαν πλέον μία φολκλορικὴ παρουσία ὅπου κυριαρχοῦσαν ὁ χορὸς καὶ τὸ τραγούδι. Λίγο ἀργότερα προστέθηκε καὶ ἡ σύναξη τῆς ἑλλαδικῆς πολιτικῆς τάξης στὴν Παναγία Σουμελά, στὸ ὅρος Βέρμιο καὶ ἡ πελατειακὴ ἀντιμετώπιση τοῦ ἐκλογικοῦ σώματος τῶν Ποντίων. Στὸ διάστημα αὐτὸ καὶ μέχρι τὸ 1952, τὸ Ποντιακὸ ζήτημα παρέμεινε ἄγνωστο στὸ ἑλλαδικὸ χῶρο, τὴν ἴδια ὥρα ποὺ χιλιάδες Πόντιοι –μουσουλμάνοι- ποὺ ἔμειναν πίσω ἀντιμετώπιζαν τὸ πλέον φασιστικὸ καθεστὼς στὸν κόσμο, ἐνῶ παράλληλα οἱ Πόντιοί της ΕΣΣΔ βίωναν μία νέα γενοκτονία. Ἔτσι, ἔμειναν νὰ θυμίζουν τὸ Ποντιακὸ μόνο οἱ παρουσίες τῶν Ἰασονίδη, Πασσαλίδη, Κτενίδη, τοῦ Ἐπισκόπου Τραπεζούντας καὶ μετέπειτα πάσης Ἑλλάδας Χρύσανθου καὶ ἄλλων, καθὼς καὶ τῆς ἐπιτροπῆς Ποντιακῶν Μελετῶν. Στὸ κλείσιμο αὐτῆς τῆς περιόδου καὶ μὲ τὴ λήξη τοῦ ἐμφυλίου πολέμου πολλοὶ Πόντιοι θὰ ἀναγκασθοῦν σὲ νέα προσφυγιά. Στὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση, θὰ συναντήσουν τοὺς συμπατριῶτες τους, οἱ ὁποῖοι εἶχαν βρεῖ ἐκεῖ καταφύγιο μετὰ τὴ διάπραξη τοῦ μαζικοῦ ἐγκλήματος ἀπὸ τοὺς Νεότουρκους καὶ τοὺς κεμαλικούς. Πολλοὶ ἀπὸ αὐτοὺς εἶχαν νὰ διηγηθοῦν νέους διωγμοὺς καὶ ἐξορίες στὴν σταλινικὴ περίοδο.

Μὲ τὴν κοινὴ ἔνταξη τῆς Ἑλλάδας καὶ τῆς Τουρκίας στὸ ΝΑΤΟ, τὸ Ποντιακὸ ἀποτέλεσε μέρος τοῦ εὐρύτερου ἀποσιωπημένου ἐθνικοῦ ζητήματος• στὴν Κύπρο, στὴν Πόλη, στὴν Ἴμβρο, τὴν Τένεδο, στὴ Βόρειο Ἤπειρο, στὸν ἐξωελλαδικὸ ἑλληνισμό. Ἡ περίοδος τῆς ἐθνικοφροσύνης, τῆς λήθης, ἀποτελεῖ μία χρονικὴ φάση, κατὰ τὴν ὁποία σημειώθηκαν οἱ μεγαλύτερες ἐθνικὲς ἀποδιαρθρώσεις, Κωνσταντινούπολη μὲ τὸ διωγμὸ τοῦ 1955 καὶ τοῦ 1964, Κύπρος μὲ τὶς συμφωνίες Ζυρίχης Λονδίνου, κατάρρευση τῶν ἱστορικῶν κοινοτήτων τοῦ ἐξωελλαδικοῦ ἑλληνισμοῦ (Ρουμανία, Αἴγυπτος), μετατροπὴ ἑνὸς θέματος δημοκρατίας καὶ ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων (Βόρειος Ἤπειρος) σὲ ἐσωτερικὸ ζήτημα τῆς ψυχροπολεμικῆς ἀντιπαράθεσης, ἀδιαφορία καὶ ὀλιγωρία γιὰ ἕνα ζωντανὸ κομμάτι τοῦ Ἑλληνισμοῦ, τοὺς Πόντιους. Μοναδικὲς ἀναλαμπὲς ὑπῆρξαν οἱ δημοσιεύσεις τοῦ Ἐνεπεκίδη, τοῦ Λαμψίδη, τοῦ Ψαθᾶ καὶ τῆς Ἐπιτροπῆς Ποντιακῶν Μελετῶν, ὄπως καὶ ἡ ἔλευση τῶν πρώτων Ποντίων ἀπὸ τὴν ΕΣΣΔ ποὺ ἔφερναν τὴν ἱστορία στὸ προσκήνιο καὶ μία κινηματογραφικὴ ταινία , ἡ ὁποία παρὰ τὰ κενὰ τῆς ἀνέδειξε μία ἄγνωστη στὸ εὐρὺ κοινό, πτυχὴ τοῦ Ποντιακοὺ• τοὺς κρυπτοχριστιανούς- ποντιόφωνους ποὺ ζοῦσαν στὴν Τουρκία.

Ἡ στρατιωτικὴ χούντα ἡ ὁποία ἐπιβλήθηκε στὴν Ἑλλάδα τὸ 1967 συνέχισε τὴν ἴδια πολιτικὴ γιὰ τὸ ζήτημα. Ἐξάλλου ἡ δικτατορία προχώρησε πάρα πολὺ τὶς ἑλληνοτουρκικὲς σχέσεις μὲ τὴν ἀπόσυρση τῆς ἑλληνικῆς μεραρχίας τὸ 1967 ἀπὸ τὴν Κύπρο, μὲ τὶς πολιτικὲς «περὶ ἑλληνοτουρκικῆς φιλίας ἢ /καὶ ἑλληνοτουρκικῆς ὁμοσπονδίας». Ἑπόμενο ἦταν ὅτι θύμιζε τὸ ἔνοχο τουρκικὸ παρελθόν, ὄπως τὸ Ποντιακὸ ζήτημα, νὰ περιθωριοποιηεῖ. Οἱ Πόντιοι μποροῦσαν νὰ χορεύουν καὶ νὰ τραγουδοῦν, ὄχι ὅμως καὶ νὰ διεκδικοῦν καὶ κυρίως νὰ μὴν ἀναδεικνύουν τὶς πολλὲς πτυχὲς τῆς τραγικῆς ἱστορικῆς τους πορείας ποὺ ἔβαζε σὲ κίνδυνο τὴν ἑλληνοτουρκικὴ συνεργασία. Μικρὸ δεῖγμα αὐτῆς τῆς πολιτικῆς ἀποτέλεσε ἡ ἀπαγόρευση δημοσίευσης τοῦ ἔργου τῆς Τατιάνας Γκρίτση- Μιλλιὲξ γιὰ τὴν Τρίπολη τοῦ Πόντου, τὸ ὁποῖο ἐκδόθηκε μετὰ τὸ 1974.

Ἡ ἀποκατάσταση τῆς δημοκρατίας στὴν Ἑλλάδα καὶ ἡ ἀρχὴ τῆς δεκαετίας τοῦ 1980, ἀνοίγει ἕνα νέο κύκλο στὸ Ποντιακὸ ζήτημα, ἀφοῦ οἱ Πόντιοι, παιδιὰ τῶν προσφύγων τοῦ 1922-1923 ἔδωσαν μία νέα πνοὴ μὲ τὸ διεκδικητικὸ πλαίσιο ποὺ τέθηκε στὸ Α΄ καὶ Β΄ Παγκόσμιο Ποντιακὸ Συνέδριο.

Μετὰ τὴ λήξη τοῦ Ψυχροῦ Πολέμου

Ἡ ἐνασχόληση μὲ τὸ Ποντιακὸ ἐντείνεται στὶς ἀρχὲς τῆς δεκαετίας τοῦ 1990, ὅταν ἡ ἔλευση τῶν Ποντίων ἀπὸ τὴν ΕΣΣΔ, δημιούργησε μία πίεση στὸν ἑλλαδικὸ χῶρο καὶ στὸ Ποντιακὸ κίνημα, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ τεθεῖ τὸ αἴτημα τῆς ἀναγνώρισης τῆς γενοκτονίας. Τὸ 1994 ἡ Βουλὴ τῶν Ἑλλήνων ἀναγνωρίζει τὴν 19η Μάιου, ἡμέρα ποὺ ἀποβιβάστηκε τὸ 1919 στὴ Σαμψούντα ὁ Κεμὰλ γιὰ νὰ συνεχίσει τὶς μαζικὲς δολοφονίες, ὦς ἡμέρα μνήμης τῶν 350.000 καὶ πλέον Ἑλλήνων ποὺ δολοφονήθηκαν. Ἡ Βουλὴ τῶν Ἑλλήνων ἀναλαμβάνει μὲ τὸ νόμο νὰ συνεισφέρει σὲ ὅλες τὶς διαστάσεις τοῦ Ποντιακοῦ. Εἰσαγωγὴ τοῦ Ποντιακοῦ στὴν πολιτικὴ ἀτζέντα, ἀναγνώριση τοῦ ἐγκλήματος ἀπὸ τὴν Τουρκία, διεθνοποίηση, ἀποκατάσταση τῶν Ποντίων της ΕΣΣΔ. Ἡ συνέχεια ὅμως ἐπανέφερε στὴν μνήμη τῶν παλαιότερων Ποντίων τὴν πολιτικὴ τῆς δεκαετίας τοῦ 1950. Ἀντὶ γιὰ ἀναγνώριση- διεθνοποίηση, ὑπονόμευση καὶ ἀποσιώπηση στὸ ὄνομά της ἀπὸ τὰ πάνω ἐπιβληθείσης ἑλληνοτουρκικῆς φιλίας. Μίας ἑλληνοτουρκικῆς φιλίας ποὺ εἰσάγει στὴν Ἑλλάδα τὸν κεμαλικὸ σωβινισμὸ καὶ ἐπεκτατισμό.

Ἀντὶ γιὰ ἀποκατάσταση τῶν Ποντίων της πρώην ΕΣΣΔ, διαβίωση σὲ ἄθλια γκέτο στὴν Παλαγία Ἀλεξανδρούπολης, στὶς Σάππες Ροδόπης, στὸ Ζυγὸ Καβάλας, στὴ Φαρκαδόνα Τρικάλων, καὶ πελατειακὲς πολιτικὲς ἐκμετάλλευσης (βίζα, ἑλληνικὴ ἰθαγένεια, ἐργασία, τρόφιμα, κ.ἅ). Ἀντὶ γιὰ προστασία τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων τῶν Ποντιόφωνων στὴν Τουρκία, προκλήθηκαν ἀπελάσεις ἀτόμων ἀπὸ ἐκεῖ, τὰ ὁποία ἦρθαν νὰ σπουδάσουν, νὰ ἐργαστοῦν καὶ νὰ ζήσουν στὴν Ἑλλάδα. Ὡστόσο, ὑπῆρξαν δυνάμεις ποὺ ἀντιστάθηκαν σ΄ αὐτὴν κατάσταση ἡ ὁποία δὲν τιμᾶ κανένα ἔθνος, καμιὰ πολιτικὴ τάξη καὶ κοινωνία καὶ ἀντέδρασαν ἔγκαιρα στὴν ἐκ νέου περιθωριοποίηση τοῦ Ποντιακοῦ. Μπροστὰ σ΄ αὐτὴν τὴν ἐχθρικὴ συμπεριφορὰ καὶ στὶς σκοπιμότητες, δημιούργησαν μὲ τὶς δικές τους προσπάθειες ἕνα εὐνοϊκὸ πλαίσιο στὴν ἑλλαδικὴ κοινωνία καὶ στὴ διεθνῆ κοινότητα. Μὲ παρεμβάσεις στὸν ΟΗΕ καὶ ἄλλους ὀργανισμούς, προώθησαν τὸ Ποντιακὸ ζήτημα σὲ ὅλες τὶς διαστάσεις του. Παράλληλα, κινήσεις ἀπὸ Πόντιούς του ἐξωτερικοῦ δημιούργησαν ἕνα θετικὸ κλίμα γιὰ τὴν ἀναγνώριση τῆς γενοκτονίας σὲ ὁρισμένες πολιτεῖες τῶν ΗΠΑ καὶ συνετέλεσαν στὴν ἀνέγερση μνημείου τῆς γενοκτονίας (Τορόντο, Στουτγάρδη). Τὸ βιβλίο τοῦ Μιχάλη Χαραλαμπίδη, τὸ ὁποῖο ἔρχεται στὴν ἕκτη ἔκδοση νὰ συμπληρώσει καὶ ἄλλα κείμενα τοῦ συγγραφέα ,ἀναλύει καὶ αὐτὴν τὴν πορεία τοῦ Ποντιακοῦ ζητήματος, τὸ ὁποῖο μάλιστα ἀποκτᾶ ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον μετὰ καὶ τὶς ἀντιδράσεις ποὺ προκλήθηκαν στὸ ΟΗΕ, ἀπὸ τὴν τουρκικὴ πλευρά. Τουρκία ἡ ὁποία προσπαθεῖ ἀμήχανα καὶ μὲ σπασμωδικὲς κινήσεις νὰ ἀποτρέψει τὴν ροὴ τῶν πραγμάτων σὲ διεθνὲς ἐπίπεδο, δίνοντας τὴν ἐντύπωση τῆς ἔνοχης ποὺ προσπαθεῖ νὰ κρυφτεῖ, πέφτοντας ταυτόχρονα σὲ χιλιάδες ἀντιφάσεις. Τὸ βιβλίο περιλαμβάνει ὅλες τὶς παρεμβάσεις τοῦ συγγραφέα γιὰ τὸ Ποντιακὸ ζήτημα στὰ Ἡνωμένα Ἔθνη ( 1998, τὸ 2002 καὶ τὸ 2004), στὸν Ὀργανισμὸ γιὰ τὴν Ἀσφάλεια καὶ τὴ Συνεργασία στὴν Εὐρώπη (1998), καθὼς καὶ τὴν παρέμβασή του στὶς Βρυξέλλες τὸ 2004, μαζὶ μὲ εὐρωβουλευτὲς καὶ ὀργανώσεις ἀπὸ ὅλη τὴν Εὐρώπη.

Ἀντὶ ἐπιλόγου

Μπροστὰ στὴν δραστηριότητα ποὺ ἔχουν ἐπιδείξει κινήματα γιὰ δικά τους ζητήματα (Ἀρμένιοι), τὸ συναίσθημα ποὺ κυριαρχεῖ γιὰ τὸ Ποντιακὸ ζήτημα εἶναι ἡ θλίψη καὶ ὄχι ἡ ἱκανοποίηση. Ἡ δυναμικὴ ὅμως τοῦ Ποντιακοῦ ζητήματος εἶναι τέτοια ποὺ δημιουργεῖ πλέον κινήματα ἀνάδειξής του καὶ καμιὰ κρατικὴ ὀλιγωρία, ἀδιαφορία, ἐχθρικὴ κίνηση, τρομοκρατία καὶ ἐκφοβισμὸς δὲν μπορεῖ νὰ τὸ ἐμποδίσει οὔτε στὴν Ἑλλάδα, οὔτε στὴν Τουρκία. Αὐτὸ εἶναι διακριτὸ παντοῦ, τόσο στὸ ἑλλαδικὸ κράτος καὶ τὴ Διασπορὰ ὅσο καὶ στὸν Πόντο. Τὸ Ποντιακὸ ἐπανέρχεται καὶ κυριαρχεῖ ὦς δεῖγμα ἰσχυρῆς ταυτότητας καὶ πολιτισμικοῦ πλούτου, ὦς στοιχεῖο διαφορετικότητας σὲ συνθῆκες ἰσοπεδωτικῆς παγκοσμιοποίησης. Παρὰ τὰ ἐμπόδια καὶ τὶς δυσκολίες ποὺ κρατικὲς πολιτικές, φασιστικές- ἀντιδημοκρατικὲς ἀντιλήψεις ἐπιβάλλουν, τὸ Ποντιακὸ ζήτημα ἀναδεικνύεται καθημερινά, ὦς στοιχεῖο ζώσας πραγματικότητας μὲ τοὺς Ποντιόφωνους, ὦς μεῖζον θέμα ἀνθρώπινης διαβίωσης καὶ ἀξιοπρέπειας μὲ τοὺς Πόντιούς της ΕΣΣΔ, ὦς κυρίαρχο θέμα στὶς ἑλληνοτουρκικὲς σχέσεις καὶ τοὺς διεθνεῖς ὀργανισμούς, τῆς γενοκτονίας.
Τὸ Ποντιακὸ ζήτημα δὲν εἶναι ἕνα θέμα τῆς ἱστορίας ἢ τῶν μουσείων. Εἶναι ἕνα ζωντανὸ ζήτημα μὲ ἐθνικὲς καὶ διεθνεῖς διαστάσεις, τὸ ὁποῖο οἱ ἐξελίξεις στὴν περιοχὴ τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου, τοῦ παρευξείνιου χώρου καὶ ὁλόκληρής της Εὐρώπης τὸ καθιστοῦν ἐπίκαιρο ὦς θέμα δημοκρατίας, ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων, ἐλευθερίας, ἀξιοπρέπειας. Μένει λοιπὸν στὰ ζωντανὰ κινήματα καὶ στὶς δυνάμεις τῶν Ποντίων νὰ τὸ ἐπαναφὲρουν στὸ προσκήνιο.

Αὐτὸ τὸ κείμενο εἶναι γραμμένο σὲ πολυτονικό. Διαβάστε τὴ μονοτονική του ἔκδοση.