Οἱ πρόσφυγες τοῦ 1922 στὴ Θράκη

Θεοφάνης Μαλκίδης
Λέκτορας Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης

Ἀντίβαρο, Μάιος 2006

Εἰσαγωγὴ

Ἡ Σύμβαση τῆς Ἀνταλλαγῆς ποὺ προηγήθηκε τῆς Συνθήκης τῆς Λοζάννης θεωρήθηκε ὦς ἡ μοναδικὴ στὸ εἶδος τῆς περίπτωση συμφωνίας ἀνταλλαγῆς πληθυσμῶν σὲ τόσο εὐρεία κλίμακα καὶ ἀπὸ τὴν πλευρὰ τῆς Κοινωνίας τῶν Ἐθνῶν (Κ.τ.Ἔ) προτάθηκε ὦς λύση σὲ ζητήματα μειονοτήτων. Εἶναι γεγονὸς πάντως ὅτι, ὅλοι οἱ συμπράξαντες ἀπέφυγαν μὲ ἐπιμέλεια νὰ ἀναλάβουν τὴν εὐθύνη τῆς ἰδέας γιὰ τὸν ὑποχρεωτικὸ χαρακτήρα τοῦ μέτρου. Μὲ τὴ Συνθήκη τῆς Λοζάννης ἡ ἑλλαδικὴ Θράκη ἀποτέλεσε μία ἔκταση ποὺ κάλυπτε, μὲ ἐξαίρεση τὴ στενὴ λωρίδα γύρω ἀπὸ τὴν Αἶνο, ὁλόκληρη σχεδὸν τὴν νότια ἀκτὴ τῆς Βαλκανικῆς Χερσονήσου καὶ ὅπου σύμφωνα μὲ τὸν Βενιζέλο θὰ μποροῦσε νὰ γίνει ἡ ἐγκατάσταση τῶν προσφύγων.

Πληθυσμιακὲς μεταβολὲς στὴν ἑλλαδικὴ Θράκη μετὰ τὸ 1922

Τὰ γεγονότα ποὺ ἐκτυλίχθηκαν στὴ Θράκη (1912-1922) εἶχαν σὰν ἀποτέλεσμα νὰ προκληθοῦν δυσμενεῖς καταστάσεις. Εἶναι χαρακτηριστικὸ ὁ ἀριθμὸς τῶν Ἑλλήνων, Βουλγάρων καὶ μουσουλμάνων ποὺ ἄλλαξαν τόπο ἐγκατάστασης στὸ παραπάνω χρονικὸ διάστημα ὑπολογίζεται ἀπὸ 2.300.000 ἔως 2.500.000. Οἱ ἀπογραφὲς τοῦ 1920 καὶ 1928 ἀναδεικνύουν μία ἀριθμητικὴ διαφορὰ τῶν Ἑλλήνων ποὺ ἀνέρχεται σὲ ποσοστὸ 50% - 303.171 κάτοικοι, ἔναντι 209.443 τὸ 1920. Τὸ 1923, μὲ τὴν ἔναρξη τῆς εἰσροῆς τῶν προσφύγων, ὁ πληθυσμὸς τῆς περιοχῆς εἶναι 94.226 Ἕλληνες, 95.407 Μουσουλμάνοι, 1.183 Ἀρμένιοι, 16.828 Βούλγαροι καὶ 1.112 Ἑβραῖοι. Παράλληλα θὰ πρέπει νὰ προστεθοῦν καὶ 105.438 Ἕλληνες πρόσφυγες ποὺ κατέφυγαν στὴν περιοχή, πρὶν ἀκόμη ἀρχίσει ἡ ἀνταλλαγὴ πληθυσμῶν, γεγονὸς ποὺ ἀνεβάζει τὸ πληθυσμὸ τῆς ἑλλαδικῆς Θράκης στὰ 314.235 ἄτομα.

Οἱ προσπάθειες ἀποκατάστασης

Μὲ τὴν κατάρρευση τοῦ μετώπου οἱ Ἕλληνες τῆς Ἀνατολῆς, κατέφθεσαν στὴν ἑλλαδικὴ Θράκη καὶ τὴν ὑπόλοιπη Ἑλλάδα. Οἱ πρῶτες ἐπιτάξεις δὲν μποροῦσαν νὰ ἀντιμετωπίσουν τὰ προβλήματα καὶ καθημερινὰ ἑκατοντάδες πέθαιναν ἀπὸ τὴν ἐξάντληση καὶ τὶς ἐπιδημίες. Τὸ ἔργο τῆς ἀποκατάστασης προσέκρουε σὲ δυσκολίες, λόγω τοῦ ὄγκου τῶν προσφύγων καὶ τῆς φύσης τῶν προβλημάτων. Οἱ ρυθμοὶ αὔξησης τῶν προσφύγων καὶ ἡ προσπάθεια ἐγκατάστασής τους, παρέλυσαν τοὺς ρυθμοὺς τῆς κοινωνικῆς ζωῆς ἀφοῦ ἡ ὑποδομὴ καὶ οἱ πόροι ἀπουσίαζαν. Ἡ κατάσταση ὁδήγησε στὴν ἀπόφαση τῆς ἵδρυσης ἀρχικῶς τοῦ «Ταμείου Περιθάλψεως Προσφύγων- Αὐτόνομου Ὀργανισμοῦ Προσφυγικῆς Ἀποκατάστασης» καὶ στὴ συνέχεια τῆς «Ἐπιτροπῆς Ἀποκαταστάσεως Προσφύγων» (E. A. Π.), ἡ ὁποία ἐγκρίθηκε ἀπὸ τὴν Κ.τ.Ε., τὸ 1923. Στὸ καταστατικὸ ἀναφερόταν ὅτι ἀποστολὴ τῆς Ε.Α.Π θὰ ἦταν ἡ κατάρτιση καὶ ἐφαρμογὴ ἑνὸς προγράμματος «γιὰ τὴν προσφορὰ παραγωγικῆς ἐργασίας στοὺς πρόσφυγες», ἐνῶ τὰ εἰσοδήματα ἀπὸ τὰ κεφάλαια τῆς Ε.Α.Π., ἀπαγορευόταν νὰ δαπανηθοῦν «διὰ τὴν ἀνακούφισιν δυστυχίας ἢ δί\\\' ἄλλους φιλανθρωπικοὺς σκοπούς, μὴ συνδυαζομένους μὲ τὴν εἷς παραγωγικὰ ἔργα ἀποκατάστασιν τῶν συντρεχομένων προσώπων». Τὸ ἑλληνικὸ δημόσιο παραχώρησε στὴν E.A.Π., ἐκτάσεις 5.000.000 στρεμμάτων ἀξίας 13.000.000 Λιρῶν Ἀγγλίας γιὰ τὴν ὑλοποίηση τοῦ ἔργου τῆς ἀποκατάστασης. Ἐπίσης προχώρησε στὴν παροχὴ καὶ ἄλλων πόρων σὲ μία προσπάθεια ἀναζωογόνησης τῆς ἀγροτικῆς παραγωγῆς, σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴ διαχείριση ἑνὸς διεθνοῦς δανείου μὲ ἐπαχθεῖς ὄρους γιὰ τὴν Ἑλλάδα, ὕψους 12.300.000 Λιρῶν Ἀγγλίας. Τὸ 1927 συνάφθηκε τὸ δάνειο «σταθεροποιήσεως» ὕψους 7.500.000 Λιρῶν Ἀγγλίας, μὲ ποσοστὸ 86%, ἐπιτόκιο 7, 05% καὶ ἀπόδοση 6.500.000 ἀγγλικὲς λίρες, ἐνῶ τὸν ἴδιο χρόνο συνάφθηκε δάνειο μὲ τὶς Η. Π. Α., ὕψους 6.000.000 λιρῶν Ἀγγλίας ἀπὸ τὶς ὁποῖες ὅμως μόνο οἱ 500.000 καταβλήθηκαν ἀπευθείας στὴν Ε. Α. Π. Παράλληλα, μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1923-1928, τὸ κράτος ἐξέδωσε ἕξι δάνεια ὕψους 10.500.000 ἀγγλικῶν λιρῶν, μὲ τὰ ὁποία δάνεια καλύφθηκε τὸ πρόγραμμα στέγασης. Ἀπὸ τὰ δάνεια αὐτὰ καλύφθηκε τὸ πρόγραμμα στέγασης τῶν προσφύγων καθὼς καὶ μία σειρὰ ἄλλων δανείων /δαπανῶν ποὺ χορηγήθηκαν ἀπευθείας στοὺς πρόσφυγες. Οἱ ἀντιφάσεις καὶ ἡ σύγχυση ποὺ ἐπικράτησε στὴν ἐφαρμογὴ -συχνὰ ἀλληλοαναιρούμενων- ἐπιλογῶν, μεταξὺ ἑλληνικοῦ κράτους καὶ E.A.Π., προκάλεσε προβλήματα στὴ διαδικασία τῆς παροχῆς προσφυγικῆς πρόνοιας καὶ διαχείρισης τῶν προσφυγικῶν πόρων. Οἱ ἐνέργειες, ἐκ μέρους τοῦ κρατικοῦ μηχανισμοῦ περιστολῆς τῶν ἁρμοδιοτήτων τῆς ἐπιτροπῆς, κορυφώθηκαν τὸ 1925, μὲ τὴ προσαγωγὴ σὲ δίκη στελεχῶν τῆς E.A.Π.

Οἱ πρόσφυγες στὴ Θράκη

Ἡ Θράκη (καὶ ἡ Μακεδονία) ἦταν οἱ περιοχὲς ὅπου κατεξοχὴν δραστηριοποιήθηκε ἡ Ε.Α.Π. Παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ ἀγροτικὴ ἀποκατάσταση προχωροῦσε ταχύτερα καὶ ὑποστηριζόταν περισσότερο ἀπὸ τὴν ἀστικὴ ἡ χάραξη τῶν συνοικισμῶν καθυστεροῦσε, διότι ἔπρεπε νὰ γίνει ἡ ἐκλογὴ τοῦ χώρου καὶ νὰ ἐξασφαλιστοῦν τὰ ὑλικὰ καὶ ἡ μεταφορά τους. Ἐπιπλέον ἡ Ε.Α.Π., ἔπρεπε νὰ χορηγήσει δάνεια καὶ νὰ προμηθεύσει τοὺς πρόσφυγες μὲ ἐφόδια Ἐπειδὴ ἦταν ἀδύνατον ἀπὸ τὶς πρῶτες ἡμέρες νὰ ἐξασφαλισθεῖ ἡ ἐπικοινωνία μὲ τὶς ὀρεινὲς περιοχὲς ὅπου προωθήθηκαν πρόσφυγες, αὐτοὶ σύντομα, μαστιζόμενοι ἀπὸ τὶς ἀσθένειες, τὴν ἔλλειψη τροφίμων καὶ ἐργασίας,ἐγκατέλειψαν τὰ ὀρεινὰ καὶ κατέφυγαν στὶς πόλεις. Ἐξάλλου ἡ ἐποίκιση τῶν ὀρεινῶν περιοχῶν δὲν ἦταν δυνατὸ νὰ γίνει μόνο μὲ τὴν παραχώρηση λίγων στρεμμάτων, κατοικίας καὶ γεωργικῶν ἐφοδίων, ὄπως ἔγινε μὲ τοὺς πρόσφυγες ποὺ ἐγκαταστάθηκαν στὶς πεδιάδες. Ἡ γῆ ἦταν μεγάλη, ἀλλὰ ἄγονη καὶ φτωχὴ σὲ ἀπόδοση. Ἐξάλλου ἐπικρατοῦσε ἡ ἄποψη ὅτι ἡ ἐπιστροφὴ ἦταν ζήτημα χρόνου. Ἔτσι συσσωρεύτηκε μεγάλος ἀριθμὸς προσφύγων στὸ νομὸ Ἔβρου, μὲ τὴν ἐλπίδα τῆς ἐπιστροφῆς, γεγονὸς ποὺ ἦταν ἡ αἰτία γιὰ τὴν ὁποία τὰ δυὸ πρῶτα χρόνια, οἱ πρόσφυγες δὲν ἀσχολήθηκαν μὲ τὴ γῆ. Ἄλλος σημαντικὸς παράγοντας ἀπραξίας ἦταν ὁ χαρακτήρας τῆς διανομῆς τῆς γῆς. Ὁρισμένοι πρόσφυγες καλλιέργησαν τὰ χωράφια, ἄλλοι ὅμως, δὲν ἐργάζονταν πρὶν ἀποκτήσουν τίτλους ἰδιοκτησίας.

Τὸ 1928 οἱ τελικὰ ὁλοκληρωμένοι ἀγροτικοὶ προσφυγικοὶ οἰκισμοὶ τῆς Θράκης ἀνέρχονται σὲ 243, ἔναντι τῶν 1.396 τῆς Μακεδονίας. Γιὰ τὴν ἀνέγερση τῶν ἀγροτικῶν οἰκιῶν ἡ Διεύθυνση Ἐποικισμοῦ Θράκης ἐφάρμοσε ἕνα πρόγραμμα χορηγίας στὸν πρόσφυγα τοῦ οἰκοδομικοῦ ὑλικοῦ, ἑνὸς ἀλόγου καὶ ἑνὸς κάρου, ἐνῶ ἐξασφαλίστηκαν κονδύλια γιὰ τοὺς χτίστες καὶ τοὺς ξυλουργούς. Τὸ σύστημα αὐτό, βοήθησε τόσο στὴν ἀνέγερση τῶν οἰκιῶν ὅσο καὶ στὴ μείωση τοῦ κόστους κατασκευῆς τους- ὑπολογίστηκε γύρω στὶς 11.000 -12.000 δρχ., ἡ δαπάνη γιὰ κάθε ἀγροτικὸ σπίτι-, τὸ 1/2 ἢ τὰ 2/3 τοῦ κόστους τῶν σπιτιῶν ποὺ χτίζονταν ἀπὸ ἑταιρεῖες.

Ἡ διαφορὰ ἰδιοσυγκρασίας τῶν προσφύγων ὄχι μόνο σὲ σχέση μὲ τοὺς γηγενεῖς ἀλλὰ καὶ μεταξύ τους, δημιουργοῦσε πιεστικὰ προβλήματα ποὺ ἔπρεπε νὰ λυθοῦν τὸ συντομότερο. Εἶναι χαρακτηριστικὴ ἡ περιγραφὴ τοῦ Ν.Κ. Λάιου, ὑπαλλήλου τοῦ ἐποικισμοῦ, ὁ ὁποῖος στὰ 1927 ἔγραφε γιὰ τὸ θέμα\\\': “Οἱ Ἕλληνες, ἐπὶ παραδείγματι, τῆς Μ.Ἀσίας, ὦς ζήσαντες ἀμέσως ὑπὸ τὸν (τουρκικόν) ζυγὸν εἷς τᾶς ἀπομεμακρυσμένας ἐπαρχίας τοῦ ἐσωτερικοῦ ἐν μέσῳ Τούρκων καὶ Κούρδων ὁμοιάζουσιν ἀπολύτως πρὸς τοὺς ἀσιατικοὺς λαούς, εἶναι καθυστερημένοι, ταπεινοὶ καὶ φοβισμένοι, μέγας δὲ ἀριθμὸς τούτων εἶναι τουρκόφωνοι. Ἄλλοι ὦς οἱ Καππαδόκες, ἐκ τῆς καρδίας τῆς Ἀνατολῆς, εἶναι οἱ τύποι τῶν διανοούμενων ἀνθρώπων, μορφωμένοι, ἐνεργητικοί, ἐπιχειρηματικοὶ καὶ λεπτολόγοι. Ἄλλοι ὦς οἱ Ἕλληνες τῶν παραλίων τῆς πεδιάδος τοῦ Μαιάνδρου εἶναι οἱ πλέον αὐθεντικοὶ Ἰωνοί: ἀτομισταί. ἐφευρετικοί, ἐνεργητικοί, εὔστροφοι, ἀφομοιοῦνται ταχέως, εἶναι εὔγλωττοι, εὑρίσκονται πανταχοῦ παρόντες... Εἷς τὸν Πόντον... συναντᾶ κανεὶς τοὺς πλέον ἀνόμοιους τύπους, ἀπὸ τοῦ τύπου τοῦ τετριμμένου, ἀμαθοῦς καὶ ἀγροίκου μέχρι τοῦ πλέον λεπτοῦ καὶ εὐγενοῦς τῶν Ἑλλήνων... Θεωροῦνται οἱ Πόντιοι ὦς οἱ πλέον αὐθεντικοὶ Ἕλληνες... ἡ ἐπιβλητικὴ παρουσία, ἡ καθαρότης τῶν χαρακτηριστικῶν καὶ τῆς γλώσσης... Οἱ πρόσφυγες τοῦ Καυκάσου εἶναι οἱ τύποι οἱ πλέον ὅμοιοι πρὸς τοὺς Ποντίους ἀλλὰ πολὺ ὑπερήφανοι... Ὁ χωρικὸς Θράξ, ποιμὴν ἢ γεωργός, εἶναι ἄνθρωπος ἤρεμος καὶ λογικός, βραδὺς καὶ σοβαρὸς μὲ συνήθειας ἁπλᾶς καὶ κανονικᾶς. Δίδει τὴν ἐντύπωσιν ἀνθρώπου μετρημένου καὶ σταθεροῦ, πράγμα ὅπερ εἶναι ἴδιον ἀνθρώπων ἀφοσιωμένων εἷς τὴν γῆν. Κρίνει τὰ πράγματα ἡσύχως καὶ ψυχρῶς, σκέπτεται πολύ, εἶναι ἐργατικὸς καὶ ἀνεκτικὸς ἀλλὰ καὶ πείσμων, ... ζn συντηρητικά... Ὁ συγγενής του ὁ ἐκ Βουλγαρίας πρόσφυξ ἀποδίδει ἐπίσης τὸν τύπον τοῦ ἀληθοῦς χωρικοῦ, ὅστις δὲν ζn παρὰ ἐκ τῆς γῆς καὶ διὰ τὴν γῆν. Ὁμοιάζει ἀπολύτως πρὸς τὸν Θράκα ἄλλ\\\' εἶναι περισσότερο ἐξελικτικὸς τούτου, εἶναι εἷς σκοπανεὺς τῆς προόδου, εἶναι στοιχεῖον τάξεως”.

Ἡ ἀγροτικὴ παραγωγὴ στὴ Θράκη

Τὸ ἐπίπεδο γνώσεων τῶν προσφύγων συνέβαλε στὴν ἀνάπτυξη τῆς γεωργίας, ἡ ὁποία γινόταν ἀκόμη μὲ πρωτόγονο τρόπο. Ἐντὸς τοῦ διαστήματος 1924-1927, ἡ παραγωγὴ σιταριοῦ αὐξήθηκε ἀπὸ 22.810.793 ὀκάδες σὲ 43.198.174. Στὴν περίοδο 1931- 1933 ἡ παραγωγὴ σιτηρῶν στὴ Θράκη ἀντιπροσώπευε τὸ 8-11% τῆς συνολικῆς ἐσοδείας. Ἄλλη μία ἀγροτικὴ δραστηριότητα ἦταν ἡ ἀμπελουργία. Τὸ 1925 εἶχε ἀμπελωθεῖ ἔκταση 57.000 στρεμμάτων καὶ ἔως τὸ 1928 εἶχαν διανεμηθεῖ στοὺς πρόσφυγες 1.400.000 φυτάρια ἀμπελιῶν, ἀπὸ τὴν Ε.Α.Π, πέρα ἀπὸ κεῖνα ποὺ εἶχαν εἰσαχθεῖ ἀπὸ τοὺς συνεταιρισμούς. Ὁ καπνὸς τῆς Θράκης, ὑπῆρξε ἡ πηγὴ στὴν ὁποία ὄφειλε τὸν πλοῦτο καὶ τὴν ἀνάπτυξη τῆς ἕνα τμῆμα τῆς περιοχῆς. Οἱ ἐξαγωγὲς τοῦ καπνοῦ ἔφτασαν νὰ καλύπτουν τὸ 1929, τὸ 70% τῆς συνολικῆς παραγωγῆς, ἀπασχολώντας 150.000 οἰκογένειες. Ἡ Διεύθυνση Ἐποικισμοῦ Θράκης, συγκέντρωσε τὸν καπνὸ τῆς Θράκης στὴν Ξάνθη, μὲ τὴν προοπτικὴ νὰ πουληθεῖ ἀπὸ τὶς συνεταιριστικὲς ἑνώσεις, μὲ στόχο τὴν μὴ μείωση τῶν τιμῶν ποὺ ἐπιδίωκαν οἱ καπνέμποροι.Ἡ κρίση τοῦ 1929-32 εἶχε ὅμως ἐπιπτώσεις στὸν καπνό, ὁδηγώντας τὸ δίκτυο σὲ κατάρρευση, καὶ μειώνοντας τὶς ἐξαγωγὲς κατὰ τὸ 1/3 ὦς πρὸς τὴν ποσότητα καὶ κατὰ 81% ὦς πρὸς τὴν ἀξία. Ὁ ἀριθμὸς τῶν ἀνέργων καπνεργατῶν αὐξήθηκε, γεγονὸς ποὺ τροφοδότησε τὶς ἀναταραχὲς ποὺ ταλάνισαν τὴν περιοχή.


Οἱ προσφυγικοὶ ἀγροτικοὶ συνεταιρισμοὶ

Ἡ ἀνάγκη ἀποκατάστασης τῶν προσφύγων ἐπιτάχυνε τὶς διαδικασίες ἀπαλλοτρίωσης τῶν μεγάλων ἀγροκτημάτων καὶ ἔδωσε ὤθηση στὸ ἀγροτικὸ κίνημα.. Στὴ Θράκη ὑπῆρχαν 234 προσφυγικὲς συνεταιριστικὲς ὀργανώσεις μὲ 13.258 μέλη, κεφάλαιο 4.443 .650 δρχ. καὶ ἀπόθεμα 1.083.447 δρχ. Μὲ τὸ κεφάλαιο αὐτὸ ἡ Ἐθνικὴ Τράπεζα τῆς Ἑλλάδας (ΕΤΕ) ἔδωσε δάνειο ὕψους 33.000.000 δρχ. καὶ ὀργανώθηκε μὲ μηχανικὴ καλλιέργεια, ἕνας μεγάλος ἀριθμὸ ἀγροκτημάτων. Στὰ τέλη τοῦ 1927 τὰ μέλη αὐξάνονται σὲ 16.803, τὸ κεφάλαιο ἀνεβαίνει στὸ ὕψος τῶν 8.910.610 δρχ., καὶ τὰ δάνεια ποὺ χορηγήθηκαν ἀπὸ τὴν Ε.Τ.Ε., ἀνέρχονται σὲ 81.240.667 δρχ., ἐκτὸς ἀπὸ ἐκεῖνα ποὺ χορηγήθηκαν σὲ μέλη, ὕψους 3.500.000 δρχ. Μὲ τὸ ποσὸ τῶν 3.516.832 δρχ., ἀγόρασαν ἀγροτικὲς μηχανές, χημικὰ λιπάσματα, ζῶα, δημιούργησαν φυτώρια ἀπὸ μωρεόδεντρα καὶ ἀμπέλια καὶ προώθησαν σημαντικὰ μεταξουργία καὶ τὴν οἰνοποιία.

Οἱ μουσουλμάνοι καὶ τὸ προσφυγικὸ πρόβλημα

Ἐνῶ σ’ ὅλες τὶς ἄλλες περιοχὲς ἡ ἀναχώρηση τῶν ἀνταλλάξιμων μουσουλμάνων ἐξασφάλιζε στέγη καὶ γῆ στοὺς πρόσφυγες, στὴ Θράκη ἡ παραμονὴ τῶν μὴ ἀνταλλάξιμων μουσουλμάνων βραχυκύκλωνε τὴν ἀποκατάσταση καὶ περιέπλεκε τὸ προσφυγικὸ ζήτημα, Τὸ μεγαλύτερο πρόβλημα ἦταν ἡ δυσκολία ἐξεύρεσης στέγης καὶ χωραφιῶν γιὰ τοὺς πρόσφυγες. Καὶ αὐτὸ διότι οἱ μουσουλμανικὲς περιουσίες δὲν μποροῦσαν νὰ διατεθοῦν γιὰ τὴν ἀποκατάσταση τῶν προσφύγων, ἐκτὸς ἐὰν ἐξαγοράζονταν ἢ ἀπαλλοτριώνονταν μὲ ἀποζημίωση καὶ μόνο μὲ τὴ συγκατάθεση τῶν ἰδιοκτητῶν τους. Ἀπὸ τὶς 15.326 ἀγροτικὲς προσφυγικὲς οἰκογένειες ποὺ ἐγκαταστάθηκαν στὴ Θράκη (Δεκέμβριος 1924), 13.300 ἄρχισαν ἤδη νὰ καλλιεργοῦν χωράφια ἰδιοκτησίας μουσουλμάνων, παρόλο ποὺ δὲν εἶχαν ἀκόμη ἐξαγοραστεῖ (Μάρτιος 1925).

Ἡ ἐπίταξη τῶν μουσουλμανικῶν περιουσιῶν δὲν κράτησε πολύ. Ἀμέσως μετὰ τὴν ὑπογραφὴ τῆς Συνθήκης τῆς Λωζάνης, ἄρχισε ἡ ἐφαρμογὴ τῶν ἄρθρων, ποὺ ἀναφέρονταν στὴν προστασία τῶν μειονοτήτων καὶ ἡ ἀραίωση τῶν προσφύγων εἶχε ὦς ἀποτέλεσμα τὴ ἀπόδοση τῶν κτημάτων στοὺς μουσουλμάνους. Ὡστόσο τὸ γεγονὸς τῶν καταλήψεων μουσουλμανικῶν περιουσιῶν προκάλεσε ἔντονες ἀντιδράσεις στὴν Τουρκία. Στὴν Κωνσταντινούπολη, δημιουργήθηκε ὁ «Σύνδεσμος τῆς Ἀνταλλαγῆς τῆς Ἀνατολικῆς Μακεδονίας», ποὺ ἀποφάσισε ν’ ἀσκηθεῖ πίεση στὴν τουρκικὴ κυβέρνηση, ὥστε νὰ λάβει ἀντίποινα κατὰ τῶν Ἑλλήνων γιὰ τὶς «καταπιέσεις καὶ τὴ τυραννία» ποὺ ὑφίστανται οἱ ὁμόθρησκοί τους στὴν Ἑλλάδα.

Συμπερασματικὲς παρατηρήσεις

Καταλύτης γιὰ τὸ ἑλληνικὸ κράτος ἦταν ἡ ἔλευση τῶν προσφύγων τὸ 1922, ποὺ ἐπηρέασε καὶ τὴν ἑλληνικὴ κοινωνία. Οἱ πρόσφυγες ἐμπλούτισαν τόσο τὸν ἀστικὸ ὅσο καὶ τὸν ἀγροτικὸ χῶρο, εἰδικὰ ὁ προσφυγικὸς πληθυσμὸς τῆς Θράκης ἀνερχόταν στὸ 35% τοῦ συνολικοῦ πληθυσμοῦ. H πλειοψηφία τῶν προσφύγων κατέφυγε στὸ Θρακικὸ χῶρο χωρὶς πόρους. Οἱ μαρτυρίες δίνουν τὴν εἰκόνα τῆς συρροῆς προσφύγων, σὲ μία περιοχὴ μὲ ἀνοιχτές, τὶς πληγὲς ἀπὸ τὴν περίοδο τοῦ πολέμου καὶ μὲ ἀρκετὲς ἰδιαιτερότητες λόγω τῆς παρουσίας τῶν μουσουλμάνων, καὶ τῶν βουλγαρικῆς καταγωγῆς κατοίκων. Στὶς ἐκθέσεις τῆς Ε.Α.Π., γίνεται, λόγος, γιὰ τὰ προβλήματα τῆς προσφυγικῆς ἀποκατάστασης, γεγονὸς ποὺ μαρτυρεῖ τὴν ἰδιαιτερότητα τοῦ θέματος στὴν περιοχή. Στὴ Θράκη ἡ ἐγκατάσταση τῶν προσφύγων εἶχε μεγάλη συνεισφορὰ τόσο στὴν δημογραφικὴ ἀνάπτυξη τῆς περιοχῆς ὅπου μέχρι τὸ 1928 εἶχαν ἐγκατασταθεῖ 18.856 ἀστοὶ καὶ 71.923 ἀγρότες ὅσο καὶ στὴν εἰσαγωγὴ νέων δεδομένων στὴν ἀγροτικὴ παραγωγή. Τὰ 721.959 στρέμματα τοῦ 1922 γίνονται 1.478.956 τὸ 1931. Οἱ δαπάνες ποὺ κάλυψαν ἐποικιστικὲς ἀνάγκες στὴν Θράκη ἀντιπροσωπεύουν τὸ 21,83% τοῦ συνόλου τῶν δαπανῶν ὅλης της χώρας, ἐνῶ ἡ δαπάνη ποὺ ἀντιστοιχεῖ σὲ κάθε οἰκογένεια ὑπολογίζεται γύρω στὶς 41.315 δρχ. Ἡ δαπάνη τῆς ἀστικῆς ἀποκατάστασης, στὸ ἴδιο διάστημα, ἀνέρχεται στὸ ὕψος τῶν 203.115.756 δρχ. O κορεσμὸς ὅμως στὴν ἀγορὰ ἐργασίας, τὰ προβλήματα ἐγκατάστασης, τὰ φαινόμενα κηδεμονίας, ὁδήγησαν ἕνα μεγάλο τμῆμα τῶν προσφύγων στὶς παρυφὲς τῶν πόλεων καὶ κυρίως στὴν Ἀθήνα.

H ὑπογραφὴ τοῦ «Συμφώνου Φιλίας» ἀπὸ τὸν Μουσταφὰ Κεμὰλ καὶ τὸ Βενιζέλο τὸ 1930, δρομολόγησε ἀναπότρεπτες ἀλλὰ καὶ δυσάρεστες ἐξελίξεις, καθιστώντας ἀνενεργὸ τὸ προσφυγικὸ αἴτημα τῆς ἐπανεγκατάστασης. Μὲ τὴ Συμφωνία αὐτὴ καὶ σὲ ἀντίθεση μὲ τὰ ὅσα προέβλεπε ἡ ἀρχικὴ Σύμβαση ἐπῆλθε ἡ ὁριστικὴ ρύθμιση μὲ τὴ μέθοδο τοῦ συμψηφισμοῦ τῶν ἀπαιτήσεων τῶν δυὸ κρατῶν, ἀνεξαρτήτως τοῦ ὀφειλομένου ἀπὸ τὴ μία ἢ τὴν ἄλλη πλευρὰ χρεωστικοῦ ὑπολοίπου. Μὲ τὴ ρύθμιση, προϊὸν τῆς Ἑλληνοτουρκικῆς Φιλίας τοῦ 1930, ἡ Ἑλλάδα ἔχασε περισσότερες ἀπὸ 100.345.427.910 δρχ. (μὲ τιμὴ χρυσῆς λίρας Ἀγγλίας 372 δρχ.). ἐφόσον ἐξισώθηκαν οἱ τεράστιες περιουσίες τῶν 1.400.000 Ἑλλήνων τῆς Μικρᾶς Ἀσίας μὲ τὶς ἀντίστοιχες τῶν 354.647 μουσουλμάνων τῆς Ἑλλάδα Οἱ προσφυγικὲς περιουσίες δὲν ἀποδόθηκαν ποτέ, ὄπως ἡ Σύμβαση τῆς 30ης Ἰανουαρίου 1923 προέβλεπε. Κατάσταση ποὺ ὑφίσταται ἀκόμη καὶ σήμερα μὲ τὴ διασπάθιση τῆς προσφυγικῆς περιουσίας καὶ τῆς διαχείρισής της γιὰ πελατειακοὺς σκοπούς.


Μέρος τῆς ὁμιλίας τοῦ Φάνη Μαλκίδη στὶς «Διαδρομὲς στὴν Ἱστορία» ( Σειρὰ ἀνοικτῶν μαθημάτων γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸν πολιτισμὸ τοῦ Προσφυγικοῦ Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀνατολῆς) ποὺ διοργάνωσε τὸ Ἱστορικὸ Ἀρχεῖο τοῦ Προσφυγικοῦ Πολιτισμοῦ τοῦ Δήμου Καλαμαριᾶς.

Αὐτὸ τὸ κείμενο εἶναι γραμμένο σὲ πολυτονικό. Διαβάστε τὴ μονοτονική του ἔκδοση.