Το τελικό καθεστώς του Κοσόβου θα σηματοδοτήσει το τέλος των συγκρούσεων στα Βαλκάνια; Χρίστος Δαγρές Αντίβαρο, Σεπτέμβριος 2006 Americans and West Europeans continue to argue that containing conflicts and managing crises are the hallmarks of achievement. Daniel N. Nelson1 Το 1991 ξεκίνησε η επώδυνη, για τις δημοκρατίες της Γιουγκοσλαβίας, διαδικασία της σταδιακής διαίρεσης της χώρας, η οποία μετά από χιλιάδες νεκρούς οδήγησε στη δημιουργία της ομοσπονδίας Σερβίας/Μαυροβουνίου, για να καταλήξει τελικά, μέσα στο 2006, στην διαίρεση και της ένωσης αυτής. Το 2006 αποτελεί επίσης κομβικό σημείο και για την ταραγμένη περιοχή του Κοσόβου, θεωρητικά την τελευταία εκκρεμότητα από την πρώην Γιουγκοσλαβία. Στην πραγματικότητα όμως, όπως φανερώνεται από τα παραδείγματα από άλλα κράτη της πρώην Γιουγκοσλαβίας αλλά και τις συνθήκες που διαμορφώνονται στο Κόσοβο, δεν έχει απομακρυνθεί ο κίνδυνος επανάληψης της εθνοτικής βίας, πιθανόν με την εμπλοκή και άλλων κρατών. Η πρόταση Αχτισαάρι Για πρώτη φορά μετά το 1999 Αλβανοί και Σέρβοι ξεκίνησαν τον Ιούνιο απευθείας συνομιλίες στη Βιέννη για να καθορίσουν το μελλοντικό καθεστώς του Κοσόβου και τη θέση της Σερβικής μειονότητας στην πολιτική οντότητα που θα προκύψει. Οι αρχικές θέσεις των δύο πλευρών είναι διαμετρικά αντίθετες, οι Σέρβοι επιθυμούν αυξημένη αυτονομία ενώ οι Αλβανοί πλήρη ανεξαρτησία. Εκ των πραγμάτων βέβαια πρέπει να θεωρηθεί σίγουρο ότι η πλήρης ανεξαρτησία δεν αποτελεί άμεσα μία ρεαλιστική λύση. Αναπόφευκτα, φαίνεται ότι η ΕΕ θα αναλάβει ένα είδος επιτροπείας της περιοχής2 – πιθανόν εγγυώμενη με ευρωπαϊκές στρατιωτικές δυνάμεις την ασφάλεια και την ειρήνη μεταξύ των εθνοτήτων –μέσα στα πλαίσια της κοινής ευρωπαϊκής προοπτικής των δυτικών Βαλκανίων. Την λύση αυτή φαίνεται ότι στηρίζουν τα Τίρανα, κατανοώντας ότι η πλήρης ανεξαρτησία όχι μόνο δεν μπορεί να είναι βιώσιμη αλλά αποτελεί βέβαιο προοίμιο για την αναζωπύρωση της εθνοτικής βίας. Όμως όποια λύση, προσωρινή ή όχι, κι αν προκύψει πρέπει να συνυπολογίζει τόσο τη μελλοντική θέση των μειονοτήτων και τα προβλήματα που τις συνοδεύουν, όσο και την ευρύτερη κατάσταση της περιοχής. Στις αρχές Σεπτεμβρίου ο ειδικός μεσολαβητής του ΟΗΕ Μάρτι Αχτισάαρι παρουσίασε στα δύο μέρη τις προτάσεις του για το μέλλον του Κοσόβου, εστιάζοντας κυρίως στη θέση της σέρβικης μειονότητα. Οι προτάσεις προσπαθώντας να ικανοποιήσουν τις απαιτήσεις και των δύο πλευρών, οδηγούν σε ένα περίεργο πολιτικό μόρφωμα με τη δημιουργία εκτεταμένων θυλάκων με μειωμένα κυριαρχικά δικαιώματα και επισημοποιεί την ανάμειξη του Βελιγραδίου σε ζητήματα όπως η παιδεία και η υγεία. Το αρνητικό παράδειγμα της Βοσνίας. Τα Βαλκάνια έχουν να παρουσιάσουν τις τελευταίες δεκαετίες δύο κρατίδια αμφίβολης βιωσιμότητας, τα οποία αποτελούν εστία πολιτικής αναταραχής και οικονομικής υπανάπτυξης, τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη και τη FYROM. Τα μορφώματα αυτά αποτελούν παραπροϊόν της άναρχης αποσύνθεσης της Γιουγκοσλαβίας, υπόκεινται σε ισχυρές μειονοτικές φυγόκεντρες πολιτικές δυνάμεις και διοικούνται από μία ανίσχυρη ή/και διεφθαρμένη κεντρική εξουσία. Η πρόταση Αχτισάαρι φαίνεται να επαναλαμβάνει κάποια σημεία από το αποτυχημένο μοντέλο της Βοσνίας σε ένα δυσμενέστερο περιβάλλον. Η Βοσνία σήμερα αποτελείται από δύο απολύτως διαχωρισμένες κοινότητες με τις δικές τους ανεξάρτητες δομές, οι οποίες συμβιώνουν υπό την προστασία των ευρωπαϊκών στρατιωτικών δυνάμεων. Τα κοινά εθνικά σύμβολα της υπογραμμίζουν τη διαίρεση αυτή, είναι τα μόνα σημεία όπου συναντιούνται υποχρεωτικά οι δύο κοινότητες αλλά ουσιαστικά είναι κενά περιεχομένου δεδομένου ότι δεν εκφράζουν κανενός βαθμού κοινή εθνική συνείδηση. Το οικονομικό κόστος διατήρησης αυτού του μηχανισμού είναι τεράστιο με πενιχρά όμως αποτελέσματα. Μέχρι το 2001 είχαν δαπανηθεί 4-5 δις $ σε προγράμματα ανασυγκρότησης τα οποία κατέληξαν κυρίως στις τοπικές ελίτ οι οποίες κερδοσκοπούσαν συστηματικά καθ’ όλη η διάρκεια του πολέμου.1 Επομένως είναι λογικό να διατυπώνονται όλο και συχνότερα προβληματισμοί για το μέλλον της Βοσνίας και το πόσο εφικτή είναι η συμβίωση δύο πληθυσμιακών ομάδων που δεν το επιθυμούν.3 Η πραγματικότητα του Κοσόβου Στο Κόσοβο όμως τα πράγματα είναι ακόμη πιο περίπλοκα. Η πρόταση Αχτισάαρι δεν δημιουργεί δύο διακριτές κοινότητες αλλά ένα πολύπλοκο μωσαϊκό από ημιαυτόνομους δήμους με σέρβικη πλειοψηφία και στενούς δεσμούς με το Βελιγράδι. Ουσιαστικά με τον τρόπο αυτό επισημοποιείται η ύπαρξη ενός παράλληλου συστήματος δρόμων, δημόσιων υπηρεσιών, αστυνομικών και δικαστικών αρχών το οποίο για χρόνια προσπαθούσε η UNMIK να ενσωματώσει στο επίσημο σύστημα δημόσιας διοίκησης. Όλον αυτόν τον καιρό οι Σέρβοι του Κοσόβου είχαν στρέψει την πλάτη τους στην Πρίστινα, χρησιμοποιούσαν τους δικούς τους δρόμους (τα περισσότερα αυτοκίνητα είχαν ακόμη τις Γιουγκοσλάβικες πινακίδες με τα αρχικά PR) οι οποίοι μέσα από ένα περίπλοκο δίκτυο οδηγούσαν στη Μιτρόβιτσα, την άτυπη πρωτεύουσα τους, στην οποία προσέφευγαν όταν χρειαζόταν να νοσηλευτούν, να σπουδάσουν ή να τελέσουν δικαιοπραξίες. Το σχέδιο αυτό ουσιαστικά ομολογεί την αποτυχία της διεθνούς κοινότητας να δημιουργήσει το απαραίτητο πολιτικό πλαίσιο που θα ενισχύει τη συνεργασία και την συνύπαρξη μεταξύ των εθνών του Κοσόβου. Ουσιαστικά θεσμοθετεί την καχυποψία και τη δυσπιστία, δημιουργεί στεγανά στη διοίκηση και αποδυναμώνει την κεντρική εξουσία, αφήνοντας έτσι υποσημειώσεις για μελλοντικές αυτονομιστικές κινήσεις. Παράλληλα όμως υπογραμμίζεται και η πλήρης αποτυχία των Κοσοβάρικων πολιτικών δυνάμεων να δημιουργήσουν μετά το 1999 ένα κράτος δικαιοσύνης και αλληλοσεβασμού. Εγκλωβισμένοι από τους εξτρεμιστές και απασχολημένοι σε έναν υπόγειο αγώνα πολιτικής επιβίωσης, οι Αλβανοί πολιτικοί βυθίζονται όλο και περισσότερο στην εξάρτηση τους από τα οικογενειακά δίκτυα που εμπορεύονται όπλα και ναρκωτικά, σε σημείο που να ταυτίζονται τόσο ώστε να μην τίθεται καν ζήτημα διαπλοκής τους. Η ταύτιση είναι πλήρης. Το ζήτημα της Μιτρόβιτσα Η Μιτρόβιτσα αποτελεί το κέντρο αναφοράς της Σέρβικης μειονότητας στο Κόσοβο. Χωρίζεται σε δύο τμήματα από τον ποταμό Ιμπάρ, εκ των οποίων μετά το 1999 το βόρειο τμήμα ελέγχεται από τους Σέρβους (και στο οποίο έχουν βρει καταφύγιο και διωκόμενοι από τους Αλβανούς Τσιγγάνοι) και το νότιο από τους Αλβανούς. Έκτοτε απέτυχαν πλήρως όσες προσπάθειες έγιναν για να διευκολυνθεί η επικοινωνία και ίσως η συμβίωση των δύο κοινοτήτων. Η πρόσληψη Σέρβων στην αστυνομία και στη δημοτική αρχή4 ουσιαστικά υπογράμμισε το χάσμα μεταξύ τους καθώς απέτυχε στο να κατοχυρώσει μία τυπική έστω επικοινωνία με την Πρίστινα. Το νοσοκομείο, που βρίσκεται στο βόρειο τμήμα, εξακολουθεί να λειτουργεί στα πλαίσια του σέρβικου συστήματος υγείας5 και έχει διακόψει την αποστολή στοιχείων και αναφορών προς το Υπουργείο Υγείας στην Πρίστινα. Η Μιτρόβιτσα, μαζί με τους τρεις δήμους του βορείου Κοσόβου που ελέγχονται από τους Σέρβους, αποτελούν ένα από τα κύρια διαπραγματευτικά όπλα των Σέρβων. Συχνά διατυπώνεται η πρόταση να αποσχιστεί από το υπόλοιπο Κόσοβο, αν αυτό ανεξαρτητοποιηθεί, και να ενωθεί με τη Σερβία. Μία τέτοια εξέλιξη ουσιαστικά δεν θα είναι προς όφελος κανενός. Καταρχάς θα σημάνει ουσιαστικά το τέλος της σέρβικης παρουσίας της περιοχής. Οι εναπομείναντες Σέρβοι στους υπόλοιπους θυλάκους θα αποτελούν λιγότερο από το 3% του πληθυσμού ενώ θα χάσουν το πολιτικό και διοικητικό σημείο αναφοράς τους. Αναπόφευκτα όχι μόνο θα σταματήσει η (υποτυπώδης) προσπάθεια επιστροφής των Σέρβων στις εστίες τους αλλά πιθανόν θα ενισχυθεί η αποχώρηση και των υπολοίπων. Η απόσχιση της Μιτρόβιτσα όμως μπορεί να πυροδοτήσει ανεξέλεγκτες αντιδράσεις και στην ευρύτερη περιοχή. Ο υπουργός εξωτερικών της Αλβανίας είχε δηλώσει προ μηνών ότι αν δεν γίνει σεβαστή η ακεραιότητα του Κοσόβου τότε δεν μπορεί να εγγυηθεί την ακεραιότητα και άλλων χωρών, όπως η FYROM.6 Η δήλωση αυτή είναι αμφίβολο αν μπορεί να ληφθεί υπόψη κατά γράμμα καθώς δύσκολα η Αλβανία θα τολμήσει να υποστηρίξει ανοιχτά μια τέτοια ενέργεια. Έρχεται όμως σε αντίθεση με την μέχρι τότε διακριτική στάση των Τιράνων και υποδηλώνει τον ρόλο που μπορεί να παίξουν οι αλβανικές μειονότητες στη νότια Σερβία, το Μαυροβούνιο και κυρίως τη FYROM. Δεν πρέπει να αγνοηθεί ότι οι κλιμακούμενες πολιτικές απαιτήσεις των Αλβανών στη FYROM, η χρήση αλβανικών εθνικών συμβόλων σε δήμους που πλειοψηφούν (Γκόστιβαρ) και η προσπάθεια εξαλβανισμού των μουσουλμάνων της περιοχής (Τούρκοι, Σλάβοι) ουσιαστικά υποδαυλίζουν μία τέτοια στάση και υπονομεύει την ήδη εξασθενημένη κεντρική κυβέρνηση. Η ένωση των τριών σέρβικων δήμων με τη Σερβία μπορεί να έχει ανυπολόγιστες συνέπειες. Θα αποτελεί ουσιαστικά την πρώτη αλλαγή συνόρων στην περιοχή μετά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και πιθανώς θα εμπλέξει άμεσα και άλλες χώρες των Βαλκανίων. Μια εναλλακτική προσέγγιση Το Κόσοβο αποτελεί πιο πρόσφατο στάδιο στην άναρχη και ανεξέλεγκτη διαδικασία αποσύνθεσης της Γιουγκοσλαβίας, δεν είναι όμως σίγουρο ότι θα είναι και το τελικό. Υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι η απάντηση είναι μάλλον αρνητική. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, με το Σύμφωνο Σταθερότητας, αποτελεί τον παράγοντα που θα έπρεπε να ορίζει το πλαίσιο των εξελίξεων. Στην πραγματικότητα, η αδυναμία της να παρουσιάσει μια σθεναρή και ρεαλιστική πολιτική στάση που θα αντιμετωπίζει συνολικά το ζήτημα των πρώην Γιουγκοσλαβικών Δημοκρατιών και των μειονοτήτων τους, δείχνει ότι ουσιαστικά άγεται από τις εξελίξεις και ότι προσφέρει παρηγοριά (ανθρωπιστική βοήθεια) εκεί που χρειάζονται λύσεις και σταθερότητα. Καταρχάς πρέπει να γίνει μια γενναία και ρεαλιστική αξιολόγηση της βιωσιμότητας κάποιων κρατών και οι πιθανές λύσεις για το μελλοντικό τους καθεστώς. Πρέπει να συνυπολογιστεί το οικονομικό μέλλον, οι πραγματικές δυνατότητες συνύπαρξης και ανάπτυξης των κοινοτήτων, οι επιθυμίες τους για το μέλλον και οι δυνατότητες να το διαχειριστούν. Η ευρωπαϊκή προοπτική αποτελεί μία σημαντική παράμετρο για όλους τους λαούς της βαλκανικής. Όπως τονίζει ο Σουηδός πρώην πρωθυπουργός Carl Bildt, η προοπτική της ΕΕ αποτελεί το φως που οδηγεί την πορεία των χωρών αυτών αλλά «αν το φως εξασθενήσει ή σβήσει, τότε ο κίνδυνος να καταδικαστούν οι προσπάθειες ειρήνευσης στην μία χώρα μετά την άλλη, είναι απτός».7 Εντούτοις, στην πράξη αποδείχθηκε υπερεκτιμημένη καθώς δεν μπόρεσε να λειτουργήσει ως συνδετικός κρίκος για ένα κράτος όπως η Βοσνία. Η προοπτική αυτή θα ήταν περισσότερο λειτουργική αν οι δύο πολιτικές οντότητες που την αποτελούν αφήνονταν να αποφασίσουν ελεύθερα για το μέλλον τους. Θα ήταν καλύτερο να συμβεί κάτι τέτοιο εν ψυχρώ, παρά να οδηγηθεί η Ευρώπη σε τετελεσμένα από τις φυγόκεντρες δυνάμεις. Διαφορετικά μοιάζει σαν να προσπαθεί η ΕΕ να πείσει κάποιον που διατηρείται με μηχανικά μέσα στη ζωή, να τρέξει μαραθώνιο. Το δεύτερο ζήτημα, το οποίο αποτελεί τη ραχοκοκαλιά των περισσότερων προβλημάτων, είναι η πολιτική διακυβέρνηση των χωρών αυτών. Όπως έχει επισημανθεί και αλλού1 η πραγματοποίηση ελεύθερων και ισότιμων εκλογικών διαδικασιών αποτελούν προαπαιτούμενο της δημοκρατίας αλλά δεν περικλείουν όλη την ουσία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Οι αφανείς πολιτικές διαδικασίες, οι υπόγειες συνδιαλλαγές, η δαιμονοποίηση των «άλλων» και η υιοθέτηση εθνικιστικών στάσεων, η αδιαφάνεια και η διαφθορά, όλα αποτελούν συμπτώματα της παθογένειας των βαλκανικών δημοκρατιών, που επιμένουν παρά τη σαφή βελτίωση των εκλογικών μηχανισμών. Ο ορισμός της ειρήνης και της συνύπαρξης δεν μπορεί να είναι αρνητικός. Όπως η υγεία δεν είναι απλώς η απουσία της ασθένειας και ο πολιτισμός δεν ορίζεται μόνο από την έλλειψη της βαρβαρότητας, έτσι και η ειρήνη, ως έννοια, έχει ένα περιεχόμενο πλουσιότερο και πιο σύνθετο από το σταμάτημα του πολέμου. Συνύπαρξη δεν σημαίνει να κοιτιούνται δυο εχθροί μέσα από ένα συρματόπλεγμα αλλά προϋποθέτει μια σειρά από αγαθά όπως η δικαιοσύνη, η ισονομία, η κατανόηση και η αλληλεγγύη. Η ΕΕ οφείλει να πείσει τους Βαλκανικούς λαούς ότι μπορεί να τους εξασφαλίσει τα αγαθά αυτά, αν επιθυμεί κάτι περισσότερο από μία επισφαλή «ειρήνη». Χ. Δαγρές hdagres@gmail.com Βιβλιογραφία 1. Nelson DN. Four Confusions, Four Misunderstandings: Ghosts of America\'s Balkan Policy. Slovak Foreign Policy Affairs Spring 2001:97-110. 2. Bereuter D, Grant TD. The EU must take over Kosovo. Wall Street Journal 2004 August 25. 3. Derens J-A, Geslin L. Η Σερβία ψάχνει μια νέα ταυτότητα: Το ντόμινο Μαυροβούνιο, Κοσοβο, Ρεπούμπλικα Σέρπσκα. Πλειοψηφίες και μειοψηφίες στην πρώην Γιουγκοσλαβία. Ελευθεροτυπία / Le Monde 2006 13 Αυγούστου. 4. Jarvenpaa M. Mitrovica: Back to the future. Focus Kosovo December 2002;8:7. 5. Kosovo: \"Prisoners in our own homes\": Amnesty International, April 2003. 6. Καμία εγγύηση για το απαραβίαστο των συνόρων στο Κόσοβο, λέει ο Αλβανός ΥΠΕΞ. in.gr: 2006 15 Μαρτίου. [Πρόσβαση στο: www.in.gr/news/article.asp?lngEntityID=691553&lngDtrID=245] 7. Bildt C. Europe\'s third chance to get it right in the Balkans may be its last. Europe\'s World 2005;Autumn (1):156-163. Αυτό το κείμενο είναι γραμμένο σε μονοτονικό. Διαβάστε την πολυτονική του έκδοση.