Gorani: ἡ ὑποσημείωση τῆς Ἱστορίας
(ἢ τί ζητοῦν οἱ Βούλγαροι στὸ Κόσοβο;)

Χρίστος Δαγρὲς

Ἀντίβαρο, Μάιος 2006

Εἰσαγωγὴ

Τὸ Κόσοβο, ἀπὸ τὸν Φεβρουάριο καὶ ἔπειτα, βρίσκεται στὴν τελικὴ φάση γιὰ τὸν καθορισμὸ τοῦ ὁριστικοῦ καθεστῶτος τῆς περιοχῆς. Ἡ ἔναρξη τῶν διαπραγματεύσεων ἔγινε μᾶλλον ἐκβιαστικά, λόγω τῶν πιεστικῶν πολιτικῶν καὶ οἰκονομικῶν προβλημάτων τῆς περιοχῆς, καὶ παραβλέποντας τὴν τραγικὴ καθυστέρηση στὴν ἐφαρμογὴ τῶν διεθνῶν προδιαγραφῶν γιὰ τὰ δικαιώματα τῶν μειονοτήτων. Αὐτὴ ἦταν ἡ ἀρχικὴ θέση τῆς διεθνοῦς κοινότητας ὄπως ὑπογραμμιζόταν μέσα ἀπὸ τὴν φράση “standards before status”. Ἐνῶ λοιπὸν οἱ μειονότητες (ὄχι μόνο οἱ Σέρβοι) ἐξακολουθοῦν νὰ ἀντιμετωπίζονται μὲ ἐχθρότητα ἢ ἔστω ἀντιπάθεια, ἡ ἀδυναμία τῆς διεθνοῦς κοινότητας νὰ ἐξουδετερώσει τὶς ἐξτρεμιστικὲς ὁμάδες καὶ ὁ φόβος γιὰ νέα ἔξαρση τῆς βίας, στρεφόμενη τώρα καὶ ἔναντι τῶν διεθνῶν δυνάμεων, φαίνεται ὅτι ὁδήγησαν στὴ λήψη τῆς ἀπόφασης αὐτῆς. Ὅποια ὅμως λύση καὶ ἂν προκύψει ἀπὸ τὶς συζητήσεις, δὲν δείχνει νὰ εἶναι ἱκανὴ νὰ τερματίσει τὴν κοινωνικὴ ἀναταραχὴ ποὺ ὑποβόσκει. Ἀντίθετα φαίνεται ὅτι ἐπάνω στὶς μειονότητες διαμορφώνεται ἕνα πολὺ πιὸ σύνθετο σκηνικό, τὸ ὁποῖο ἀφορᾶ ὅλη τὴν εὐρύτερη περιοχή, μὲ ἀδιευκρίνιστους, πρὸς τὸ παρόν, στόχους καὶ προεκτάσεις.

Σκοπὸς τοῦ ἄρθρου αὐτοῦ εἶναι νὰ φωτίσει μία μικρὴ λεπτομέρεια τοῦ πολιτικοῦ σκηνικοῦ της κεντρικῆς Βαλκανικῆς, ἡ ὁποία πιστεύω ὅτι εἶναι ἐνδεικτική της πολυπλοκότητάς του, καθὼς ἀναδεικνύει τὴν ἐμπλοκὴ διάφορων ἀναπάντεχων παικτῶν. Τὸ ζήτημα ἀφορᾶ καταρχᾶς τὴν παρουσία τῶν Γκοράνι (Gorani ἢ Goranci) στὸ Κόσοβο καὶ τοὺς ὑπαινιγμοὺς γιὰ τὶς μελλοντικές τους ἀξιώσεις, ἐνῶ στὴ συνέχεια θὰ γίνει ἀναφορὰ στὸν ἐργαλειακὸ ρόλο ποὺ πιθανὸν νὰ παίξουν μελλοντικὰ παρόμοιες μικρὲς ἐθνοτικὲς ὁμάδες.

Οἱ Γκοράνι

Οἱ Γκοράνι ἀποτελοῦν μία μικρὴ μειονότητα ποὺ ζεῖ ἐδῶ καὶ πολλοὺς αἰῶνες στὸ Κόσοβο. Πῆραν τὸ ὄνομά τους ἀπὸ τὴν περιοχὴ ποὺ διαβιώνουν, τὴν Gora (ἤτοι βουνὸ στὰ σλάβικα), νότια του Πρίζρεν. Πρόκειται γιὰ μία ὀρεινὴ καὶ ἀπομονωμένη περιοχὴ στὰ νοτιοδυτικά της περιοχῆς ἀνάμεσα στὰ σύνορα μὲ Ἀλβανία καὶ FYROM, ἡ ὁποία βρίσκεται στὰ πρανῆ της ὁροσειρᾶς τοῦ Sar Planina. Μαζὶ μὲ τὴν περιοχὴ τῆς Opoja σχηματίζουν τὸν δῆμο τοῦ Dragas, μὲ μεγαλύτερη τὴν ὁμώνυμη πόλη μὲ 4000 κατοίκους. Οἱ Γκοράνι εἶναι μουσουλμάνοι στὸ θρήσκευμα ἀλλὰ σλαβικῆς καταγωγῆς καὶ μιλοῦν μία διάλεκτο, τὰ Torliak, ποὺ μοιάζουν μὲ τὰ Σέρβικα. Παρόμοια μειονότητα σλαβόφωνων μουσουλμάνων ὑπάρχει καὶ στὴ FYROM, ἂν καὶ ἐκεῖ συχνὰ χρησιμοποιεῖται ὁ ὅρος Torbesi καὶ ἡ διαφορὰ αὐτὴ πιθανὸν ὑποδηλώνει τὴν διαφορετικὴ στάση τοὺς ἀναφορικὰ μὲ τὴν καταγωγή τους (ἴσως δὲ καὶ τὶς μελλοντικὲς ἐπιδιώξεις τοὺς καθὼς κάποιοι Torbesi στρέφονται πρὸς τὴν Τουρκία).

Οἱ Γκοράνι, ἂν καὶ μουσουλμάνοι ὄπως οἱ Βόσνιοι, ἀντιμετωπίζονται ἀπὸ τὴν Ἀλβανικὴ πλειονότητα τῆς περιοχῆς τοῦ Dragas μὲ ἐχθρότητα. Γενικὰ οἱ Γκοράνι ζοῦν στὰ χωριὰ τῆς Gora χωρὶς Ἀλβανικὴ παρουσία, ἐνῶ ἡ μόνη πόλη ποὺ συμβιώνουν μαζὶ οἱ δυὸ ἐθνότητες ἦταν τὸ Dragas1. Ἀντίθετα στὴν Opoja ζοῦν σχεδὸν ἀποκλειστικὰ Ἀλβανοί. Ἐνῶ πρὶν ἀπὸ τὸ 1999 ἔφταναν τοὺς 16.000 (περισσότερο ἀπὸ 40% τῆς περιοχῆς)1 2 μετὰ τοὺς βομβαρδισμοὺς καταγράφηκε μία σημαντικὴ ἔξοδός τους, κυρίως πρὸς τὸ ἐξωτερικό, ἀκόμη καὶ γενικὰ ἀξιοσέβαστων μελῶν τῆς κοινότητας ὄπως γιατροί (3). Σήμερα ὑπολογίζονται σὲ λιγότερους ἀπὸ 10.000, δηλαδὴ περίπου τὸ ἕνα τρίτο τῶν κατοίκων τοῦ δήμου τοῦ Dragash1. Σύμφωνα μὲ σέρβικη πηγή, ὑπάρχουν ἐπιπλέον 9 κοινότητες Γκοράνι στὴν Ἀλβανία καὶ 2 στὴ FYROM (2).

Ἡ καταγωγὴ καὶ ἡ ἱστορικὴ παρουσία τῶν Γκοράνι ἔχει ἀποτελέσει ἀντικείμενο διαμάχης. Οἱ ἱστορικοί, ἀνάλογα μὲ τὴν καταγωγή τους, παρουσιάζουν ἀντικρουόμενες ἀπόψεις, προσπαθώντας ἔτσι νὰ ἱκανοποιήσουν ἀλλότριους στόχους. Σύμφωνα μὲ τὴν πιὸ πιθανὴ ἐκδοχὴ πρόκειται γιὰ Σέρβους οἱ ὁποῖοι, ὑπὸ τὴν ἀρχηγία τῶν ἀδερφῶν Jovan καὶ Konstantin Dragas ἀρχικὰ ἀντιστάθηκαν στοὺς Ὀθωμανοὺς ἀλλὰ στὴ συνέχεια, λόγω τῆς ἀπομόνωσής τους, ἀσπάστηκαν τὸ Ἰσλὰμ καὶ πολέμησαν μάλιστα στὸ πλευρὸ τοῦ Σουλτάνου Μουρὰτ Β’ στὴ μάχη τοῦ Κοσόβου (1389)4. Μία δεύτερη ἐκδοχὴ ὅμως τοὺς θέλει Σλάβους Βουλγαρικῆς καταγωγῆς, οἱ ὁποῖοι μεταναστεύοντας βόρεια πρὸς τὴν Βοσνία/Ἐρζεγοβίνη εἶχαν τὴν περιοχὴ αὐτὴ ὦς ἐνδιάμεσο σταθμὸ ἐγκατάστασης (1). Ἡ θέση αὐτή, γιὰ λόγους ποὺ θὰ δοῦμε στὴ συνέχεια, ἔχει ἀποκτήσει ἰδιαίτερο πολιτικὸ βάρος τὰ τελευταῖα χρόνια.

Λόγω τῆς ἀπομόνωσης τῆς περιοχῆς οἱ Γκοράνι βρίσκονταν πάντα σὲ ἄσχημη οἰκονομικὴ κατάσταση, ἡ ὁποία ὅμως ἐπιδεινώθηκε σημαντικὰ μετὰ τὸ 1999( καθὼς δὲν διαθέτουν δεσμοὺς μὲ κάποιο ἰσχυρὸ παράγοντα ποὺ θὰ τοὺς ὑποστηρίξει ἀναπτυξιακά. Τὸ γεγονὸς αὐτό, σὲ συνδυασμὸ μὲ τὶς ἐκδικητικὲς πράξεις εἷς βάρος τῆς μειονότητας αὐτῆς, τοὺς ἔχει καταστήσει εὐάλωτους στὶς κινήσεις προσεταιρισμοῦ τους ἀπὸ διάφορα κράτη τῆς εὐρύτερης Βαλκανικῆς.

Προσπάθειες προσεταιρισμοῦ τους

Μετὰ τὸ 1999 ὑπῆρξε μία ἔντονη κινητικότητα γιὰ τὸ πολιτικὸ μέλλον τους. Οἱ Γκοράνι ἔχουν τὴν δική τους ἐκπροσώπηση μὲ μία ἕδρα στὸ κοινοβούλιο τοῦ Κοσόβου μετὰ τὶς ἐκλογὲς τοῦ 2004 μὲ τὸ κόμμα VATAN§, τὸ ὁποῖο ἔχει φίλο-Βοσνιακὸ προσανατολισμὸ καὶ ἀρχικὰ εἶχε ἀναπτύξει στενοὺς δεσμοὺς μὲ τὸ κύριο μουσουλμανικὸ κόμμα τῆς Βοσνίας (SDA() οἱ ὁποῖοι ὅμως ἀργότερα χαλάρωσαν. Ἐπίσης ἔχουν σημαντικὴ παρουσία στὴν τοπικὴ αὐτοδιοίκηση.

Παράλληλα ὑπάρχει μία δεύτερη, δραστήρια πολιτικὴ ὁμάδα, τὸ GIG (Gradanska Iniciativa Gora1) ἡ ὁποία ἐπιθυμεῖ νὰ συνεχιστοῦν οἱ δεσμοί τους μὲ τοὺς Σέρβους, βρίσκονται σὲ ἐπικοινωνία μὲ τὸ Βελιγράδι καὶ ἐπιθυμεῖ τὴ συνέχιση τῆς διδασκαλίας τῶν παιδιῶν τους στὰ Σέρβικα. Οἱ Σέρβοι ἐνισχύουν τὴ συνεργασία αὐτὴ καθὼς πέρα ἀπὸ τὶς συνεχεῖς ἀναφορὲς στὴν κοινή τους καταγωγὴ μὲ τοὺς Γκοράνι4, ἐπιδιώκουν τὴν αὐτονόμησή τους σὲ ξεχωριστὸ δῆμο στὰ πλαίσια τῆς διατήρησης τῆς πολιτιστικῆς τους ἰδιαιτερότητας.2 Ἡ θέση αὐτὴ εἶχε πρωτοδιατυπωθεῖ τὸν Αὔγουστο τοῦ 1999 στὴν πρόταση τῶν Σέρβων γιὰ καντονοποίηση τοῦ Κοσόβου, ὅπου ἡ Gora θὰ συμπεριλαμβανόταν στὸ 4ο σέρβικο καντόνι (τῆς Sirinicka Zupa) (5).

Τὸ 2001 ὑπῆρξε μία δυναμικὴ ἐμφάνιση Σκοπιανῶν ἀπεσταλμένων στὴν περιοχή, οἱ ὁποῖοι ὑπόσχονταν ὑπηκοότητα τῆς FYROM σὲ ὅσους Γκοράνι τὸ ἤθελαν. Τὴν περιοχὴ ἐπισκέφτηκε ὁ Σκοπιανὸς πρέσβης, γεγονὸς ποὺ σχολιάστηκε ἀρνητικὰ ἀπὸ Ἀλβανικὲς ἐφημερίδες, ὄπως καὶ ἡ στροφὴ κάποιων νέων Γκοράνι πρὸς τὰ Σκόπια6. Ἡ Σκοπιανὴ προπαγάνδα ἤδη εἶχε ξεκινήσει μία διαδικασία ταύτισής τους μὲ τοὺς Torbesi, ὑποστηρίζοντας ὅτι πρόκειται γιὰ Σλάβους Ὀρθόδοξους ἀρνησίθρησκους, ἐξισλαμισθέντες τὸν 18ο αἰώνα, «Μακεδονικής» καταγωγής (7) μὲ ἀπώτερο, ὁμολογημένο στόχο τὴν ἕνωση τῆς Gora μὲ τὴ FYROM.
Κάτω ἀπὸ τὴν πίεση τῶν γεγονότων ποὺ ὁδήγησαν στὴ συμφωνία τῆς Ὀχρίδας ἡ προσπάθεια τῶν Σκοπιανῶν δὲν ἔφερε ἀποτέλεσμα, ἀποτέλεσε ὅμως ἐφαλτήριο γιὰ τὴν ἐμφάνιση, μετὰ τὸ 2005, τῶν Βουλγάρων. Ἐπιδιώκοντας προφανῶς νὰ ἑδραιώσουν μειονοτικὰ δικαιώματα στὸ Κόσοβο, ἐκμεταλλεύονται τόσο τὴν παρουσία Σλάβων Μουσουλμάνων στὴ FYROM ὅσο καὶ τὴ δελεαστικὴ προσφορὰ βουλγάρικων διαβατηρίων ἐνόψει τῆς εἰσόδου τῆς Βουλγαρίας στὴν Ε.Ε. Φαίνεται ὅτι τουλάχιστον 200 Γκοράνι ἔχουν πάρει βουλγάρικο διαβατήριο, προκαλώντας τὶς διαμαρτυρίες τῶν Σέρβων (8).

Σχολιασμὸς

Τὸ μοντέλο τῆς προσχηματικῆς χρησιμοποίησης ἐθνολογικῶν/γλωσσολογικῶν/ ἱστορικῶν στοιχείων γιὰ τὴν ἑδραίωση μίας πολιτικῆς προπαγάνδας ἀποτελεῖ κοινὸ τόπο στὰ Βαλκάνια. Τὸ στοιχεῖο αὐτὸ βρίσκει ἐφαρμογὴ στὸν ὑπερθετικὸ βαθμὸ σὲ ὅτι ἀφορᾶ τοὺς Γκοράνι καὶ καθίσταται σχεδὸν κωμικό, καθὼς παρουσιάζονται τέσσερα βαλκανικὰ κράτη νὰ ἐρίζουν πάνω ἀπὸ μία μειονότητα 10.000 ἀνθρώπων, μίας, κατ’ οὐσίαν, ὑποσημείωσης τῆς Βαλκανικῆς ἱστορίας. Τὸ στοιχεῖο αὐτὸ ὅμως δὲν μπορεῖ νὰ ἐξεταστεῖ ἔξω ἀπὸ τὸ γενικότερο πολιτικὸ πλαίσιο τῶν σχέσεων μεταξὺ τῶν κρατῶν ποὺ διαμορφώνεται αὐτὴ τὴ στιγμὴ καὶ τῶν ὑπαινιγμῶν γιὰ τὶς μελλοντικὲς ἐπιπλοκὲς ποὺ μπορεῖ νὰ ἔχουν.

Ἡ πρώτη ἐπισήμανση ἀφορᾶ τὴν πολυπλοκότητα τῶν σχέσεων αὐτῶν. Ξεπερνώντας τὶς ἁπλουστευτικές, σχηματικὲς παρουσιάσεις ὀρθόδοξων, μουσουλμανικῶν ἢ ἄλλων τόξων, γίνεται προσπάθεια προσεταιρισμοῦ καὶ κεφαλαιοποίησης τῶν καλῶν σχέσεων μὲ μειονότητες, ἀπὸ κάποια Βαλκανικὰ κράτη ἀκόμη καὶ σὲ περιοχὲς ποὺ παραδοσιακὰ δὲν εἶχαν παρουσία, ὄπως μὲ τὴ Βουλγαρία στὸ Κόσοβο. Ἡ ἐπισήμανση αὐτὴ δὲν ἀφορᾶ μόνο τοὺς Γκοράνι ἀλλὰ καὶ ἄλλες μειονότητες ποὺ ὑπερβαίνουν τὶς ἁδρὲς κατηγοριοποιήσεις τῆς θρησκείας καὶ στρέφονται ἐνάντια σὲ ὁμόθρησκούς τους. Παράδειγμα ἀποτελεῖ ἡ Τούρκικη μειονότητα τῆς FYROM, ἡ ὁποία κατηγορεῖ τοὺς Ἀλβανοὺς γιὰ προσπάθεια γλωσσικῆς καὶ πολιτισμικῆς ἀφομοίωσής τους στὴ βάση τῆς κοινῆς θρησκείας. Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ ἀναδεικνύεται σὲ πρωτεύων στοιχεῖο τῆς ταυτότητας τοὺς τὸ ἐθνικὸ εἷς βάρος τοῦ θρησκευτικοῦ, τοὺς περιχαρακώνει ἐνάντια στὸν κίνδυνο ἀπορρόφησής τους καὶ τοὺς μετατρέπει σὲ μοχλὸ πίεσης στὰ χέρια τῆς Τούρκικης ἐξωτερικῆς πολιτικῆς.

Μία δεύτερη ἐπισήμανση, ποὺ συνδέεται μὲ τὴν προηγούμενη, ἀφορᾶ στὸ μέλλον τοῦ Κοσόβου, τὴ θέση του στὰ Βαλκάνια καὶ τὴν συνεισφορά του στὴ σταθερότητα τῆς περιοχῆς. Ἂν καί, ὄπως προοιωνίζεται ἀπὸ τὴ διαμορφούμενη διεθνῆ τάση, τὸ μελλοντικὸ καθεστὼς τοῦ Κοσόβου θὰ εἶναι κάποιου εἴδους περιορισμένης ἀνεξαρτησίας (ἴσως μὲ Ἐπιτροπεία τῆς Ε.Ε.) αὐτὸ δὲν φαίνεται ὅτι θὰ εἶναι ἀρκετὸ γιὰ νὰ διασφαλίσει τὴν σταθερότητα στὰ Βαλκάνια. Ἡ οἰκονομικὴ ὑπανάπτυξη, οἱ πραγματικοὶ καὶ οὐσιαστικοὶ περιορισμοὶ στὰ δικαιώματα τῶν μειονοτήτων, παρὰ τὶς ρηματικὲς διαβεβαιώσεις γιὰ τὸ ἀντίθετο, καὶ οἱ φόβοι γιὰ τὴν ἄτυπη «μαφιοκρατία» τοῦ Κοσόβου ἀναγκάζει τὶς μειονότητες νὰ ἀναζητοῦν στρατηγικὲς συμμαχίες, ἀκόμη καὶ μὲ τὴ μορφὴ «σημαίας-εὐκαιρίας». Πάνω λοιπὸν στὴν πολυθρύλητη «πολυεθνικὴ δομή» τοῦ Κοσόβου φαίνεται λοιπὸν ὅτι προετοιμάζονται οἱ ἑπόμενες πράξεις ποὺ θὰ παιχτοῦν στὴν περιοχή. Ἔχουν ἤδη διατυπωθεῖ κάποιες νύξεις γιὰ τὸ μέλλον αὐτὸ καὶ περιλαμβάνουν γλωσσικὲς διαμάχες, αἰτήματα ἐκπαιδευτικῆς, πολιτιστικῆς καὶ διοικητικῆς αὐτονομίας, ἀμφισβητήσεις συνόρων.

Κλείνοντας, θὰ πρέπει νὰ γίνει ἀναφορὰ στὴ σημασία ποὺ μπορεῖ νὰ ἔχουν γιὰ τὴ χώρα μας αὐτὲς οἱ ἐξελίξεις στὸ Κόσοβο. Ἂν ἐξεταστεῖ αὐτόνομα, ὦς μία ἐθνολογικὴ διαμάχη γιὰ μία μικρὴ ἐθνοτικὴ ὁμάδα τοῦ Κοσόβου, τότε σίγουρα τὸ ἐνδιαφέρον εἶναι περιορισμένο. Μέσα ὅμως ἀπὸ τὴν ὑπερβολή του, τὸ παράδειγμα αὐτὸ μπορεῖ νὰ γίνει ἐρέθισμα γιὰ νὰ ἀντιληφθοῦμε πόσο ρευστὸ εἶναι τὸ πολιτικὸ σκηνικὸ στὴν κεντρικὴ Βαλκανικὴ καὶ νὰ ἀναρωτηθοῦμε ρεαλιστικὰ τί εἴδους καθεστὼς στὸ Κόσοβο πρέπει νὰ ἐπιδιώξουμε γιὰ τὴν ἐπαύριο. Ἡ «πολυπολιτισμικότητα» ἀποτελεῖ ἕνα πολιτικὸ μοντέλο διοίκησης τὸ ὁποῖο ἀπὸ μόνο τοῦ δὲν λέει τίποτα, μπορεῖ νὰ ἀποτελέσει τὸ ὑπόστρωμα εἰρηνικῆς συνύπαρξης, ἀλληλοσεβασμοῦ καὶ προόδου γιὰ ὅλους, ἀνεξαρτήτως χρώματος, φυλῆς, θρησκείας κλπ, ἢ μπορεῖ νὰ μετατρέψει τὴν περιοχὴ σὲ πολιτικὴ σκακιέρα ὅπου ἡ κάθε μειονότητα αὐτοβούλως θὰ μετατρέπεται σὲ πιόνι ξένων δυνάμεων.

Βιβλιογραφία
1. Dragash/Dragaš. Municipal profile: OSCE Mission in Kosovo, December 2005.
2. Ahmetovic B. Autonomous Municipality of Gora as a Guarantee of the Ethnic Autonomy, Entity and Identity of Goranies. Goranies, Muslims And Turks In The Šar (Shar) Mountain Župas (Parishes) Of Serbia: Problems Of The Actual Living And Survivаl Conditions (Conference proceedings). Belgrade: Serbian Academy Of Sciences And Arts, 2002:55-58.
3. Nussbaum A. Democratic health care for a democratic Kosovo. The Lancet 2002;supp 360:s51-52.
4. Dragaš O. The story about Goranies. Goranies, Muslims And Turks In The Šar (Shar) Mountain Župas (Parishes) Of Serbia: Problems Of The Actual Living And Survivаl Conditions (Conference proceedings). Belgrade: Serbian Academy Of Sciences And Arts, 2002:71-73.
5. Cantonization of Kosovo-Metohija: A proposal (Annex 5). In: Yannis A, editor. Kosovo Under International Administration: an Unfinished Conflict. Athens, Greece: ELIAMEP, 2000:103-106.
6. Macedonia seeks Gora: UNMIK Division of Public Information: Media Monitoring, 2002. [πρόσβαση: 09 Μαΐου 2006, URL:www.unmikonline.org/press/2002/mon/apr/lmm220402.htm]
7. Atanasovski G. How have they become Muslims. [πρόσβαση: 09 Μαϊου 2006 URL:http://www.popovashapka.com/macedoniainfo/demographics/macedonians_muslim.htm]
8. Tasić J. Zurapi: Goranci traže bugarsko državljanstvo (in Serbian): Danas, 2005. [πρόσβαση:09 Μαίου 2006 URL: http://danas.co.yu/20051226/hronika2.html]

Αὐτὸ τὸ κείμενο εἶναι γραμμένο σὲ πολυτονικό. Διαβάστε τὴ μονοτονική του ἔκδοση.