Gorani: η υποσημείωση της Ιστορίας (ή τι ζητούν οι Βούλγαροι στο Κόσοβο;) Χρίστος Δαγρές Αντίβαρο, Μάιος 2006 Εισαγωγή Tο Κόσοβο, από τον Φεβρουάριο και έπειτα, βρίσκεται στην τελική φάση για τον καθορισμό του οριστικού καθεστώτος της περιοχής. Η έναρξη των διαπραγματεύσεων έγινε μάλλον εκβιαστικά, λόγω των πιεστικών πολιτικών και οικονομικών προβλημάτων της περιοχής, και παραβλέποντας την τραγική καθυστέρηση στην εφαρμογή των διεθνών προδιαγραφών για τα δικαιώματα των μειονοτήτων. Αυτή ήταν η αρχική θέση της διεθνούς κοινότητας όπως υπογραμμιζόταν μέσα από την φράση “standards before status”. Ενώ λοιπόν οι μειονότητες (όχι μόνο οι Σέρβοι) εξακολουθούν να αντιμετωπίζονται με εχθρότητα ή έστω αντιπάθεια, η αδυναμία της διεθνούς κοινότητας να εξουδετερώσει τις εξτρεμιστικές ομάδες και ο φόβος για νέα έξαρση της βίας, στρεφόμενη τώρα και έναντι των διεθνών δυνάμεων, φαίνεται ότι οδήγησαν στη λήψη της απόφασης αυτής. Όποια όμως λύση και αν προκύψει από τις συζητήσεις, δεν δείχνει να είναι ικανή να τερματίσει την κοινωνική αναταραχή που υποβόσκει. Αντίθετα φαίνεται ότι επάνω στις μειονότητες διαμορφώνεται ένα πολύ πιο σύνθετο σκηνικό, το οποίο αφορά όλη την ευρύτερη περιοχή, με αδιευκρίνιστους, προς το παρόν, στόχους και προεκτάσεις. Σκοπός του άρθρου αυτού είναι να φωτίσει μια μικρή λεπτομέρεια του πολιτικού σκηνικού της κεντρικής Βαλκανικής, η οποία πιστεύω ότι είναι ενδεικτική της πολυπλοκότητας του, καθώς αναδεικνύει την εμπλοκή διάφορων αναπάντεχων παικτών. Το ζήτημα αφορά καταρχάς την παρουσία των Γκοράνι (Gorani ή Goranci) στο Κόσοβο και τους υπαινιγμούς για τις μελλοντικές τους αξιώσεις, ενώ στη συνέχεια θα γίνει αναφορά στον εργαλειακό ρόλο που πιθανόν να παίξουν μελλοντικά παρόμοιες μικρές εθνοτικές ομάδες. Οι Γκοράνι Οι Γκοράνι αποτελούν μία μικρή μειονότητα που ζει εδώ και πολλούς αιώνες στο Κόσοβο. Πήραν το όνομα τους από την περιοχή που διαβιώνουν, την Gora (ήτοι βουνό στα σλάβικα), νότια του Πρίζρεν. Πρόκειται για μία ορεινή και απομονωμένη περιοχή στα νοτιοδυτικά της περιοχής ανάμεσα στα σύνορα με Αλβανία και FYROM, η οποία βρίσκεται στα πρανή της οροσειράς του Šar Planina. Μαζί με την περιοχή της Opoja σχηματίζουν τον δήμο του Dragaš, με μεγαλύτερη την ομώνυμη πόλη με 4000 κατοίκους. Οι Γκοράνι είναι μουσουλμάνοι στο θρήσκευμα αλλά σλαβικής καταγωγής και μιλούν μια διάλεκτο, τα Torliak, που μοιάζουν με τα Σέρβικα. Παρόμοια μειονότητα σλαβόφωνων μουσουλμάνων υπάρχει και στη FYROM, αν και εκεί συχνά χρησιμοποιείται ο όρος Torbeši και η διαφορά αυτή πιθανόν υποδηλώνει την διαφορετική στάση τους αναφορικά με την καταγωγή τους (ίσως δε και τις μελλοντικές επιδιώξεις τους καθώς κάποιοι Torbeši στρέφονται προς την Τουρκία). Οι Γκοράνι, αν και μουσουλμάνοι όπως οι Βόσνιοι, αντιμετωπίζονται από την Αλβανική πλειονότητα της περιοχής του Dragaš με εχθρότητα. Γενικά οι Γκοράνι ζουν στα χωριά της Gora χωρίς Αλβανική παρουσία, ενώ η μόνη πόλη που συμβιώνουν μαζί οι δύο εθνότητες ήταν το Dragaš1. Αντίθετα στην Opoja ζουν σχεδόν αποκλειστικά Αλβανοί. Ενώ πριν από το 1999 έφταναν τους 16.000 (περισσότερο από 40% της περιοχής)1 2 μετά τους βομβαρδισμούς καταγράφηκε μια σημαντική έξοδος τους, κυρίως προς το εξωτερικό, ακόμη και γενικά αξιοσέβαστων μελών της κοινότητας όπως γιατροί3. Σήμερα υπολογίζονται σε λιγότερους από 10.000, δηλαδή περίπου το ένα τρίτο των κατοίκων του δήμου του Dragash1. Σύμφωνα με σέρβικη πηγή, υπάρχουν επιπλέον 9 κοινότητες Γκοράνι στην Αλβανία και 2 στη FYROM2. Η καταγωγή και η ιστορική παρουσία των Γκοράνι έχει αποτελέσει αντικείμενο διαμάχης. Οι ιστορικοί, ανάλογα με την καταγωγή τους, παρουσιάζουν αντικρουόμενες απόψεις, προσπαθώντας έτσι να ικανοποιήσουν αλλότριους στόχους. Σύμφωνα με την πιο πιθανή εκδοχή πρόκειται για Σέρβους οι οποίοι, υπό την αρχηγία των αδερφών Jovan και Konstantin Dragaš αρχικά αντιστάθηκαν στους Οθωμανούς αλλά στη συνέχεια, λόγω της απομόνωσης τους, ασπάστηκαν το Ισλάμ και πολέμησαν μάλιστα στο πλευρό του Σουλτάνου Μουράτ Β’ στη μάχη του Κοσόβου (1389)4. Μια δεύτερη εκδοχή όμως τους θέλει Σλάβους Βουλγαρικής καταγωγής, οι οποίοι μεταναστεύοντας βόρεια προς την Βοσνία/Ερζεγοβίνη είχαν την περιοχή αυτή ως ενδιάμεσο σταθμό εγκατάστασης1. Η θέση αυτή, για λόγους που θα δούμε στη συνέχεια, έχει αποκτήσει ιδιαίτερο πολιτικό βάρος τα τελευταία χρόνια. Λόγω της απομόνωσης της περιοχής οι Γκοράνι βρίσκονταν πάντα σε άσχημη οικονομική κατάσταση, η οποία όμως επιδεινώθηκε σημαντικά μετά το 1999 καθώς δεν διαθέτουν δεσμούς με κάποιο ισχυρό παράγοντα που θα τους υποστηρίξει αναπτυξιακά. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τις εκδικητικές πράξεις εις βάρος της μειονότητας αυτής, τους έχει καταστήσει ευάλωτους στις κινήσεις προσεταιρισμού τους από διάφορα κράτη της ευρύτερης Βαλκανικής. Προσπάθειες προσεταιρισμού τους Μετά το 1999 υπήρξε μια έντονη κινητικότητα για το πολιτικό μέλλον τους. Οι Γκοράνι έχουν την δική τους εκπροσώπηση με μία έδρα στο κοινοβούλιο του Κοσόβου μετά τις εκλογές του 2004 με το κόμμα VATAN§, το οποίο έχει φιλο-Βοσνιακό προσανατολισμό και αρχικά είχε αναπτύξει στενούς δεσμούς με το κύριο μουσουλμανικό κόμμα της Βοσνίας (SDA) οι οποίοι όμως αργότερα χαλάρωσαν. Επίσης έχουν σημαντική παρουσία στην τοπική αυτοδιοίκηση. Παράλληλα υπάρχει μία δεύτερη, δραστήρια πολιτική ομάδα, το GIG (Građanska Iniciativa Gora1) η οποία επιθυμεί να συνεχιστούν οι δεσμοί τους με τους Σέρβους, βρίσκονται σε επικοινωνία με το Βελιγράδι και επιθυμεί τη συνέχιση της διδασκαλίας των παιδιών τους στα Σέρβικα. Οι Σέρβοι ενισχύουν τη συνεργασία αυτή καθώς πέρα από τις συνεχείς αναφορές στην κοινή τους καταγωγή με τους Γκοράνι4, επιδιώκουν την αυτονόμηση τους σε ξεχωριστό δήμο στα πλαίσια της διατήρησης της πολιτιστικής τους ιδιαιτερότητας.2 Η θέση αυτή είχε πρωτοδιατυπωθεί τον Αύγουστο του 1999 στην πρόταση των Σέρβων για καντονοποίηση του Κοσόβου, όπου η Gora θα συμπεριλαμβανόταν στο 4ο σέρβικο καντόνι (της Sirinicka Zupa)5. Το 2001 υπήρξε μια δυναμική εμφάνιση Σκοπιανών απεσταλμένων στην περιοχή, οι οποίοι υπόσχονταν υπηκοότητα της FYROM σε όσους Γκοράνι το ήθελαν. Την περιοχή επισκέφτηκε ο Σκοπιανός πρέσβης, γεγονός που σχολιάστηκε αρνητικά από Αλβανικές εφημερίδες, όπως και η στροφή κάποιων νέων Γκοράνι προς τα Σκόπια6. Η Σκοπιανή προπαγάνδα ήδη είχε ξεκινήσει μια διαδικασία ταύτισης τους με τους Torbeši, υποστηρίζοντας ότι πρόκειται για Σλάβους Ορθόδοξους αρνησίθρησκους, εξισλαμισθέντες τον 18ο αιώνα, «Μακεδονικής» καταγωγής7 με απώτερο, ομολογημένο στόχο την ένωση της Gora με τη FYROM. Κάτω από την πίεση των γεγονότων που οδήγησαν στη συμφωνία της Οχρίδας η προσπάθεια των Σκοπιανών δεν έφερε αποτέλεσμα, αποτέλεσε όμως εφαλτήριο για την εμφάνιση, μετά το 2005, των Βουλγάρων. Επιδιώκοντας προφανώς να εδραιώσουν μειονοτικά δικαιώματα στο Κόσοβο, εκμεταλλεύονται τόσο την παρουσία Σλάβων Μουσουλμάνων στη FYROM όσο και τη δελεαστική προσφορά βουλγάρικων διαβατηρίων ενόψει της εισόδου της Βουλγαρίας στην Ε.Ε. Φαίνεται ότι τουλάχιστον 200 Γκοράνι έχουν πάρει βουλγάρικο διαβατήριο, προκαλώντας τις διαμαρτυρίες των Σέρβων8. Σχολιασμός Το μοντέλο της προσχηματικής χρησιμοποίησης εθνολογικών/γλωσσολογικών/ ιστορικών στοιχείων για την εδραίωση μιας πολιτικής προπαγάνδας αποτελεί κοινό τόπο στα Βαλκάνια. Το στοιχείο αυτό βρίσκει εφαρμογή στον υπερθετικό βαθμό σε ότι αφορά τους Γκοράνι και καθίσταται σχεδόν κωμικό, καθώς παρουσιάζονται τέσσερα βαλκανικά κράτη να ερίζουν πάνω από μία μειονότητα 10.000 ανθρώπων, μιας, κατ’ ουσίαν, υποσημείωσης της Βαλκανικής ιστορίας. Το στοιχείο αυτό όμως δεν μπορεί να εξεταστεί έξω από το γενικότερο πολιτικό πλαίσιο των σχέσεων μεταξύ των κρατών που διαμορφώνεται αυτή τη στιγμή και των υπαινιγμών για τις μελλοντικές επιπλοκές που μπορεί να έχουν. Η πρώτη επισήμανση αφορά την πολυπλοκότητα των σχέσεων αυτών. Ξεπερνώντας τις απλουστευτικές, σχηματικές παρουσιάσεις ορθόδοξων, μουσουλμανικών ή άλλων τόξων, γίνεται προσπάθεια προσεταιρισμού και κεφαλαιοποίησης των καλών σχέσεων με μειονότητες, από κάποια Βαλκανικά κράτη ακόμη και σε περιοχές που παραδοσιακά δεν είχαν παρουσία, όπως με τη Βουλγαρία στο Κόσοβο. Η επισήμανση αυτή δεν αφορά μόνο τους Γκοράνι αλλά και άλλες μειονότητες που υπερβαίνουν τις αδρές κατηγοριοποιήσεις της θρησκείας και στρέφονται ενάντια σε ομόθρησκους τους. Παράδειγμα αποτελεί η Τούρκικη μειονότητα της FYROM, η οποία κατηγορεί τους Αλβανούς για προσπάθεια γλωσσικής και πολιτισμικής αφομοίωσης τους στη βάση της κοινής θρησκείας. Με τον τρόπο αυτό αναδεικνύεται σε πρωτεύων στοιχείο της ταυτότητας τους το εθνικό εις βάρος του θρησκευτικού, τους περιχαρακώνει ενάντια στον κίνδυνο απορρόφησης τους και τους μετατρέπει σε μοχλό πίεσης στα χέρια της Τούρκικης εξωτερικής πολιτικής. Μια δεύτερη επισήμανση, που συνδέεται με την προηγούμενη, αφορά στο μέλλον του Κοσόβου, τη θέση του στα Βαλκάνια και την συνεισφορά του στη σταθερότητα της περιοχής. Αν και, όπως προοιωνίζεται από τη διαμορφούμενη διεθνή τάση, το μελλοντικό καθεστώς του Κοσόβου θα είναι κάποιου είδους περιορισμένης ανεξαρτησίας (ίσως με Επιτροπεία της Ε.Ε.) αυτό δεν φαίνεται ότι θα είναι αρκετό για να διασφαλίσει την σταθερότητα στα Βαλκάνια. Η οικονομική υπανάπτυξη, οι πραγματικοί και ουσιαστικοί περιορισμοί στα δικαιώματα των μειονοτήτων, παρά τις ρηματικές διαβεβαιώσεις για το αντίθετο, και οι φόβοι για την άτυπη «μαφιοκρατία» του Κοσόβου αναγκάζει τις μειονότητες να αναζητούν στρατηγικές συμμαχίες, ακόμη και με τη μορφή «σημαίας-ευκαιρίας». Πάνω λοιπόν στην πολυθρύλητη «πολυεθνική δομή» του Κοσόβου φαίνεται λοιπόν ότι προετοιμάζονται οι επόμενες πράξεις που θα παιχτούν στην περιοχή. Έχουν ήδη διατυπωθεί κάποιες νύξεις για το μέλλον αυτό και περιλαμβάνουν γλωσσικές διαμάχες, αιτήματα εκπαιδευτικής, πολιτιστικής και διοικητικής αυτονομίας, αμφισβητήσεις συνόρων. Κλείνοντας, θα πρέπει να γίνει αναφορά στη σημασία που μπορεί να έχουν για τη χώρα μας αυτές οι εξελίξεις στο Κόσοβο. Αν εξεταστεί αυτόνομα, ως μια εθνολογική διαμάχη για μία μικρή εθνοτική ομάδα του Κοσόβου, τότε σίγουρα το ενδιαφέρον είναι περιορισμένο. Μέσα όμως από την υπερβολή του, το παράδειγμα αυτό μπορεί να γίνει ερέθισμα για να αντιληφθούμε πόσο ρευστό είναι το πολιτικό σκηνικό στην κεντρική Βαλκανική και να αναρωτηθούμε ρεαλιστικά τι είδους καθεστώς στο Κόσοβο πρέπει να επιδιώξουμε για την επαύριο. Η «πολυπολιτισμικότητα» αποτελεί ένα πολιτικό μοντέλο διοίκησης το οποίο από μόνο του δεν λέει τίποτα, μπορεί να αποτελέσει το υπόστρωμα ειρηνικής συνύπαρξης, αλληλοσεβασμού και προόδου για όλους, ανεξαρτήτως χρώματος, φυλής, θρησκείας κλπ, ή μπορεί να μετατρέψει την περιοχή σε πολιτική σκακιέρα όπου η κάθε μειονότητα αυτοβούλως θα μετατρέπεται σε πιόνι ξένων δυνάμεων. Βιβλιογραφία 1. Dragash/Dragaš. Municipal profile: OSCE Mission in Kosovo, December 2005. 2. Ahmetovic B. Autonomous Municipality of Gora as a Guarantee of the Ethnic Autonomy, Entity and Identity of Goranies. Goranies, Muslims And Turks In The Šar (Shar) Mountain Župas (Parishes) Of Serbia: Problems Of The Actual Living And Survivаl Conditions (Conference proceedings). Belgrade: Serbian Academy Of Sciences And Arts, 2002:55-58. 3. Nussbaum A. Democratic health care for a democratic Kosovo. The Lancet 2002;supp 360:s51-52. 4. Dragaš O. The story about Goranies. Goranies, Muslims And Turks In The Šar (Shar) Mountain Župas (Parishes) Of Serbia: Problems Of The Actual Living And Survivаl Conditions (Conference proceedings). Belgrade: Serbian Academy Of Sciences And Arts, 2002:71-73. 5. Cantonization of Kosovo-Metohija: A proposal (Annex 5). In: Yannis A, editor. Kosovo Under International Administration: an Unfinished Conflict. Athens, Greece: ELIAMEP, 2000:103-106. 6. Macedonia seeks Gora: UNMIK Division of Public Information: Media Monitoring, 2002. [πρόσβαση: 09 Μαΐου 2006, URL:www.unmikonline.org/press/2002/mon/apr/lmm220402.htm] 7. Atanasovski G. How have they become Muslims. [πρόσβαση: 09 Μαϊου 2006 URL:http://www.popovashapka.com/macedoniainfo/demographics/macedonians_muslim.htm] 8. Tasić J. Zurapi: Goranci traže bugarsko državljanstvo (in Serbian): Danas, 2005. [πρόσβαση:09 Μαίου 2006 URL: http://danas.co.yu/20051226/hronika2.html] Αυτό το κείμενο είναι γραμμένο σε μονοτονικό. Διαβάστε την πολυτονική του έκδοση.