Τὰ χωρικὰ ὕδατα καὶ τὸ διεθνὲς δίκαιο

Ἀνδρέας Σταλίδης

Ἀντίβαρο, Ἰούνιος 2006

Στὸ πρηγούμενό μας ἄρθρο εἶχε ἐξηγηθεῖ γιατί εἶναι διάτρητη ἡ λογική της πρότασης τοῦ κ. Κωστὴ Στεφανόπουλου γιὰ παραπομπὴ «ὅλων τῶν ἑλληνοτουρκικῶν διαφορῶν» στὸ Διεθνὲς Δικαστήριο τῆς Χάγης καὶ εἴχαμε ἀναλύσει ὦς ἕνα βαθμὸ τὸ ζήτημα τῶν χωρικῶν ὑδάτων. Στὸ παρὸν ἄρθρο ρίχνουμε λίγο περισσότερο φῶς στὸ ζήτημα αὐτὸ ἀπὸ τὴν ὀπτική του διεθνοῦς δικαίου.

Ὁ χαρακτηρισμὸς τοῦ δικαιώματος γιὰ 12 ναυτικὰ μίλια σὲ ὁποιαδήποτε χώρα ποὺ βρέχεται ἀπὸ θάλασσα ὦς «ἐθιμικὸ διεθνὲς δίκαιο» ἐγείρει αὐτονόητα ἴσως ὁρισμένες ἀμφιβολίες. Τί εἶναι ἀκριβῶς αὐτὸ τὸ «ἐθιμικὸ δίκαιο»; Ὄπως εἶχε ἀναφερθεῖ, δυὸ ὄροι πρέπει νὰ ἱκανοποιοῦνται ἐπ’ αὐτοῦ «πρῶτον οἱ διατάξεις του νά ἀποτελοῦν κοινὴ πρακτικὴ μεταξὺ τῶν χωρῶν καὶ δεύτερον αὐτὸ νά γίνεται ἀπὸ «νομικὴ ὑποχρέωση»» (opinio juris). Ἃς ἀναπτύξουμε λίγο περισσότερο αὐτοὺς τοὺς ὅρους.

Κοινὴ πρακτικὴ

Κοινὴ πρακτικὴ συνιστᾶ μία διαδεδομένη καὶ ἐπαναλμβανόμενη διεθνῆ πράξη ἀπὸ ἕνα μεγάλο ἀριθμὸ κρατῶν χωρὶς ταυτόχρονα νὰ τὸ ἀρνεῖται ἕνας ἄλλος ἀριθμὸς κρατῶν. Πιὸ συγκεκριμένα, ὑπάρχει ὁ ὅρος τοῦ διαρκῆ ἀντιρρησία (persistent objector) ποὺ θὰ μποροῦσε νὰ ἀνακόψει τὸν χαρακτηρισμὸ μίας διεθνοῦς πρακτικῆς ὦς ἐθμικὸ δίκαιο. Δὲν εἶναι ἀπαραίτητο αὐτὴ ἡ πρακτικὴ νὰ βρίσκεται κωδικοποιημένη σὲ μία διεθνῆ συνθήκη, οὔτε νὰ ἔχει ὑπογραφτεῖ ἀπὸ τὸ σύνολο ἢ ἔστω τὴν πλειονότητα τῶν κρατῶν.

Ἡ Τουρκία ἀρνεῖται ὅτι ἡ χρήση τῶν 12 ναυτικῶν μιλῖων ὦς χωρικὰ ὕδατα ἀποτελεῖ κοινὴ πρακτική. Στὸ προηγούμενο ἄρθρο εἴδαμε ὅτι ἐκτὸς ἀπὸ τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία, μόνο ἡ Σιγκαπούρη δὲ χρησιμοποιεῖ 12 ναυτικὰ μίλια, χωρὶς προφανὴ λόγο. Δὲν ἔχει ὅμως κανένα λόγο νὰ μὴν τὸ κάνει στὸ μέλλον ἀφοῦ δὲν ὑπάρχει ἀντίρρηση ἀπὸ καμία γειτονικὴ χώρα. Ὅσον ἀφορᾶ συγκεκριμένα τὴν Τουρκία – καὶ αὐτὸ εἶναι ἕνα ἀτράνταχτο ἑλληνικὸ ἐπιχείρημα – δὲν μπορεῖ νὰ χαρακτηριστεῖ ὅτι ἡ ἴδια εἶναι διαρκῆς ἀντιρρησίας (persistent objector), ἀκριβῶς γιὰ τὸν λόγο ὅτι ἀπὸ τὸ 1964 ἡ Τουρκία χρησιμοποιεῖ 12 ναυτικὰ μίλια ὦς χωρικὰ ὕδατα στὴ Μαύρη Θάλασσα καὶ στὴ Μεσόγειο Θάλασσα. Ἐὰν δὲν τὸ ἔκανε αὐτό, τότε ναὶ θὰ μποροῦσε νὰ πεῖ ὅτι παρότι μοναδικὴ χώρα στὸν κόσμο, ἀρνεῖται νὰ δεχτεῖ τὴν κοινὴ πρακτικὴ αὐτῆς τῆς διάταξης καὶ νὰ πείσει γιὰ τὶς θέσεις της.

Νομικὴ ὑποχρέωση (opinio juris)

Δὲν ἀρκεῖ ὅμως μόνο νὰ ἀποτελεῖ κάτι κοινὴ πρακτικὴ γιὰ νὰ θεωρεῖται ἐθιμικὸ δίκαιο. Πρέπει τὰ προϊόντα αὐτῆς τῆς κοινῆς πρακτικῆς (δηλαδῆ οἱ διεθνεῖς πράξεις ἢ ἀξιώσεις τοῦ κάθε κράτους) νὰ τελοῦνται ὦς ἀποτέλεσμα τῆς αἴσθησης ὅτι συνιστοῦν νομικὴ ὑποχρέωση. Αὐτὸ ποὺ λέγεται δηλαδὴ opinio juris. Γιὰ παράδειγμα στὴν περίπτωση τῶν πολλαπλῶν ἀναγνωρίσεων τῆς πΓΔΜ ὦς «Δημοκρατίας τῆς Μακεδονίας» ἡ πράξη αὐτὴ δὲν γίνεται λόγω νομικῆς ὑποχρέωσης, ἀλλὰ γίνεται ἀπὸ διαμόρφωση ἴδιας ἄποψης γιὰ τὴν ἐκκρεμότητα αὐτή, γίνεται γιὰ τὴ διευκόλυνση τῶν σχέσεων μὲ ἕνα ἄλλο κράτος, γίνεται ἀκόμα ὦς προϊὸν λήψης θέσης σὲ μία διεθνῆ διαμάχη ποὺ ἐκκρεμεῖ ἐνώπιον τοῦ Ὀργανισμοῦ Ἡνωμένων Ἐθνῶν. Ἀκόμα λοιπὸν καὶ νὰ ἀποτελοῦσε «κοινὴ πρακτική» (ποὺ ἐπίσης δὲν ἀποτελεῖ γιὰ εὐνόητους λόγους), θὰ ἦταν ἐξαιρετικὰ δύσκολο νὰ ἀποδειχθεῖ ὅτι καλύπτει τὸν ὄρο τῆς διεθνοῦς νομικῆς ὑποχρέωσης.

Ἡ περίπτωση ὅμως τῶν χωρικῶν ὑδάτων τὸ καλύπτει. Ὅλες οἱ χῶρες ποὺ προέβησαν στὴν ἐπέκταση τῶν χωρικῶν τοὺς ὑδάτων πρὶν ἢ μετὰ τὴν ὑπογραφὴ τοῦ Δικαίου τῆς Θάλασσας τὸ 1982, καὶ πρὶν ἢ μετὰ τὴν ἐπίσημη ἐπικύρωσή της τὸ 1994 ὅταν ἐπικυρώθηκε ἀπὸ τὴν 60η κατὰ σειρὰ χώρα καὶ τέθηκε σὲ ἰσχύ, ἔγινε ταυτόχρονα μὲ ἑνὸς εἴδους δήλωση εἴτε ὅτι αὐτὸ ἀποτελεῖ νομικὸ δικαίωμα τῆς χώρας αὐτῆς εἴτε ὅτι τὸ Δίκαιο τῆς Θάλασσας κωδικοποιεῖ τὸ ἐθιμικὸ δίκαιο.

Εἶναι ἄλλωστε χαρακτηριστικὸ ὅτι στὶς τοποθετήσεις τῶν διεθνολόγων καὶ στὰ ἀκαδημαϊκὰ συγγράματα, τὸ Δίκαιό της Θάλασσας ἀποτελεῖ πάντοτε τὸ πρῶτο παράδειγμα διεθνοῦς συνθήκης ποὺ «κωδικοποιεῖ τὸ ἐθιμικὸ δίκαιο διεθνῶς». Αὐτὸ εἶναι ἀποδεκτὸ ἀκόμα καὶ ἀπὸ τοὺς κύκλους τῶν πιὸ συντηρητικῶν σκεπτικιστῶν τοῦ διεθνοῦς δικαίου γενικότερα.

Αἰγαῖο πέλαγος

Ἡ ἐπίσημη θέση τῆς Τουρκίας εἶναι ὅτι τὸ Αἰγαῖο πέλαγος ἀποτελεῖ, τρόπον τινά, μία εἰδικὴ περίπτωση θάλασσας στὴν ὁποία ἰσχύει ἕνα τοπικὸ ἐθιμικὸ δίκαιο. Αὐτὸς εἶναι ὁ ὅρος ποὺ χρησιμοποιεῖ. Ἔτσι, ἡ Τουρκία οὐσιαστικὰ ἀποδέχεται τὸ ἐθιμικὸ δίκαιο τῶν 12 μιλῖων, ἀλλὰ μιλάει γιὰ τοπικὸ ἐθιμικὸ δίκαιο τῶν 6 μιλῖων μόνο γιὰ τὸ Αἰγαῖο πέλαγος.

Μὲ αὐτὸ τὸ σκεπτικὸ, δικαιολογεῖ τὰ 12 μίλια στὴ Μαύρη Θάλασσα καὶ στὴ Μεσόγειο. Ὁ ἴδιος ἀκριβῶς λόγος εἶναι ποὺ ἡ Ἑλλάδα δὲν προχωρᾶ στὴν ἐπέκταση τῶν χωρικῶν μας ὑδάτων στὰ 12 μίλια σὲ ἄλλες θάλασσες (λ.χ. στὸ Ἰόνιο καὶ στὸ Κρητικὸ πέλαγος). Ἐὰν γίνει αὐτό, τότε ἔμμεσα θὰ ἔχουμε δεχθεῖ διαφορετικὸ τοπικὸ καθεστὼς στὸ Αἰγαῖο. Στὴν περίπτωση λοιπὸν ποὺ ἡ Ἑλλάδα ἐπεκτείνει τὰ χωρικά της ὕδατα, αὐτὸ πρέπει νὰ γίνει παντοῦ ταυτόχρονα.

Πρῶτα πρῶτα, στὸ διεθνὲς δίκαιο ὁ ὅρος τοῦ τοπικοῦ ἐθιμικοῦ δικαίου εἶναι πρωτοφανῆς. Ὅ,τι ὁρίζεται ὦς ἐθιμικὸ δίκαιο ἔχει αὐτομάτως παγκόσμιο χαρακτήρα. Σὲ ἐθνικὸ ἐπίπεδο αὐτὸ μπορεῖ νὰ διαφέρει, ἀλλὰ ὄχι στὸ διεθνές.

Δεύτερον, ἡ Τουρκία ἰσχυρίζεται (ἢ καλύτερα ἐπιζητᾶ) τὸν εἰδικὸ αὐτὸ χαρακτήρα στὸ Αἰγαῖο πέλαγος διότι, ὄπως λέει, περίπτωση ἐπέκτασης στὰ 12 ναυτικὰ μίλια θὰ «κλείσει» τὸ πέλαγος καὶ θὰ τὸ κάνει «ἑλληνικὴ λίμνη» δυσχαιρένοντας, γιὰ παράδειγμα, ἀκόμα καὶ τὴ διεθνῆ ναυσιπλοία, ἐνῶ θὰ περιορίσει τὰ δικά της δικαιώματα ναυσιπλοίας.

Πρόκειται γιὰ ἄκυρο ἐπιχείρημα. Ὑπάρχει ἡ λεγόμενη ἀσφαλὴς διάβαση (transit passage) ἑνὸς πλοίου μέσα ἀπὸ τὰ χωρικὰ ὕδατα μίας χώρας. Οἱ ὄροι ποὺ πρέπει νὰ ἱκανοποιοῦνται εἶναι πρώτον ἡ σταθερή του πορεία καὶ δεύτερον νὰ μὴν προβαίνει σὲ ἑλιγμούς. Ἐὰν ἱκανοποιοῦνται αὐτοὶ οἱ ὄροι, τότε μπορεῖ ὁποιοδήποτε πλοῖο νὰ διαπερνᾶ ἄνετα καὶ τὰ ἑλληνικὰ χωρικὰ ὕδατα. Ἡ διεθνὴς ναυσιπλοία δὲν ἐμποδίζεται καθόλου. Γιὰ παράδειγμα, ὅλα τὰ πλοῖα εἶναι ἀπαραίτητο νὰ περάσουν ἀπὸ τὰ χωρικὰ ὕδατα τῆς Δανίας, τῆς Σουηδίας καὶ τῆς Γερμανίας προκειμένου νὰ καταλήξουν στὴ Βόρεια Θάλασσα. Οὐδεὶς διανοήθηκε νὰ θέσει ποτὲ παρόμοιο θέμα ἐκεῖ, καὶ ἡ εὐρωπαικὴ καὶ διεθνὴς ναυσιπλοία διεξάγεται παραδοσιακὰ χωρὶς ἀπολύτως κανένα πρόβλημα. Ἡ ἀσφαλὴς διάβαση ἐντάσσεται καὶ αὐτὴ στὶς διατάξεις τοῦ Δικαίου τῆς Θάλασσας (ἄρθρα 37-44) ἀκριβῶς γιὰ αὐτὸν τὸν λόγο. Καὶ μάλιστα δὲν περιλαμβάνει μόνο ἐμπορικὰ πλοῖα, ἀλλὰ καὶ στρατιωτικά, καθὼς καὶ ὑποβρύχια ποὺ ἔχουν ἀναδυθεῖ στὴν ἐπιφάνεια τῆς θάλασσας. Καμία ἄδεια δὲν ἀπαιτεῖται ἀπὸ τὸ παράκτιο κράτος γιὰ τέτοια διέλευση.

Πέρα ἀπὸ αὐτὸ ὅμως, ὑπάρχει καὶ μία ἐπιπλέον ἀντίρρηση στὸ ἐπιχείρημα αὐτό. Ἡ καλύτερα, ὑπάρχει μία ὑπόγεια λογικὴ ἀντίφαση. Ἀκόμα καὶ νὰ ὑπῆρχε πρόβλημα ναυσιπλοίας, θὰ μποροῦσαν ἄνετα νὰ ὁριστοῦν συγκεκριμένα δρομολόγια κατὰ μῆκος τοῦ Αἰγαίου πελάγους ἀπὸ τὰ Στενὰ μέχρι τὴ Μεσόγειο Θάλασσα (γιὰ παράδειγμα μεταξὺ τῶν Κυκλάδων καὶ τῶν Δωδεκανήσων), ἀκριβῶς γιὰ τὴ διεθνῆ ναυσιπλοία. Τὸ νὰ μὴν ἀποκτήσει ὅμως 12 ναυτικὰ μίλια χωρικὰ ὕδατα ἡ Θάσος, οἱ Σποράδες, τὰ νησιὰ τοῦ Ἀνατολικοῦ Αἰγαίου πρὸς τὰ δυτικά, οἱ Βόρειες Κυκλάδες, ἡ Ρόδος καὶ ἡ Κρήτη, εἶναι οὕτως ἢ ἄλλως ἐντελῶς ἀνεξάρτητο ἀπὸ τὴ διεθνῆ ναυσιπλοία τὴν ὁποία δὲν ἐπηρεάζει οὐδόλως. Φτάνουμε ὅμως στὸ σημεῖο νὰ εἶναι καινοφανὴς ἡ ἁπλὴ καὶ αὐτονόητη αὐτὴ λύση (τῆς χάραξης συγκεκριμένου διαδρόμου) τοῦ ὑποτιθέμενου προβλήματος (τῆς ναυσιπλοίας σὲ περίπτωση ἐπέκτασης τῶν χωρικῶν ὑδάτων).

Ἡ Ἑλλάδα, ἀπὸ τὸ 1995 ποὺ ἐπικύρωσε τὴ Συνθήκη τῆς Θάλασσας ἔχει δηλώσει ὅτι θὰ προβεῖ στὴν ἐπέκταση τῶν χωρικῶν ὑδάτων ὅταν κρίνει τὴν κατάλληλη στιγμή. Ἡ Τουρκία, τὸν Ἰούνιο τοῦ ἴδιου ἔτους προέβη στὴν ἀνακύρηξη αἰτίας πολέμου (casus belli) στὴν περίπτωση αὐτή. Πρόκειται γιὰ ἀπαράδεκτη στάση ποὺ παραβιάζει κατάφορα τὸ ἄρθρο 2(4) τοῦ Συνταγματικοῦ Χάρτη τοῦ ΟΗΕ περὶ ἀπειλῆς χρήσης βίας. Ἡ ἐπέκταση τῶν χωρικῶν μας ὑδάτων στὰ 12 ναυτικὰ μίλια εἶναι ἀπόλυτο κυριαρχικὸ δικαίωμα τῆς Ἑλλάδας (ὄπως καὶ κάθε ἄλλης χώρας ποὺ βρέχεται ἀπὸ θάλασσα) καὶ ὦς τέτοιο δικαίωμα δὲν παραδίδεται στὰ χέρια κανενὸς ξένου δικαστῆ νὰ τὸ κρίνει. Τελεία καὶ παύλα.

Αὐτὸ τὸ κείμενο εἶναι γραμμένο σὲ πολυτονικό. Διαβάστε τὴ μονοτονική του ἔκδοση.