Τα χωρικά ύδατα και το διεθνές δίκαιο Ανδρέας Σταλίδης Αντίβαρο, Ιούνιος 2006 Στο πρηγούμενό μας άρθρο είχε εξηγηθεί γιατί είναι διάτρητη η λογική της πρότασης του κ. Κωστή Στεφανόπουλου για παραπομπή «όλων των ελληνοτουρκικών διαφορών» στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης και είχαμε αναλύσει ως ένα βαθμό το ζήτημα των χωρικών υδάτων. Στο παρόν άρθρο ρίχνουμε λίγο περισσότερο φως στο ζήτημα αυτό από την οπτική του διεθνούς δικαίου. Ο χαρακτηρισμός του δικαιώματος για 12 ναυτικά μίλια σε οποιαδήποτε χώρα που βρέχεται από θάλασσα ως «εθιμικό διεθνές δίκαιο» εγείρει αυτονόητα ίσως ορισμένες αμφιβολίες. Τι είναι ακριβώς αυτό το «εθιμικό δίκαιο»; Όπως είχε αναφερθεί, δύο όροι πρέπει να ικανοποιούνται επ’ αυτού «πρώτον οι διατάξεις του (να) αποτελούν κοινή πρακτική μεταξύ των χωρών και δεύτερον αυτό (να) γίνεται από «νομική υποχρέωση»» (opinio juris). Ας αναπτύξουμε λίγο περισσότερο αυτούς τους όρους. Κοινή πρακτική Κοινή πρακτική συνιστά μία διαδεδομένη και επαναλμβανόμενη διεθνή πράξη από ένα μεγάλο αριθμό κρατών χωρίς ταυτόχρονα να το αρνείται ένας άλλος αριθμός κρατών. Πιο συγκεκριμένα, υπάρχει ο όρος του διαρκή αντιρρησία (persistent objector) που θα μπορούσε να ανακόψει τον χαρακτηρισμό μίας διεθνούς πρακτικής ως εθμικό δίκαιο. Δεν είναι απαραίτητο αυτή η πρακτική να βρίσκεται κωδικοποιημένη σε μία διεθνή συνθήκη, ούτε να έχει υπογραφτεί από το σύνολο ή έστω την πλειονότητα των κρατών. Η Τουρκία αρνείται ότι η χρήση των 12 ναυτικών μιλίων ως χωρικά ύδατα αποτελεί κοινή πρακτική. Στο προηγούμενο άρθρο είδαμε ότι εκτός από την Ελλάδα και την Τουρκία, μόνο η Σιγκαπούρη δε χρησιμοποιεί 12 ναυτικά μίλια, χωρίς προφανή λόγο. Δεν έχει όμως κανένα λόγο να μην το κάνει στο μέλλον αφού δεν υπάρχει αντίρρηση από καμία γειτονική χώρα. Όσον αφορά συγκεκριμένα την Τουρκία – και αυτό είναι ένα ατράνταχτο ελληνικό επιχείρημα – δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ότι η ίδια είναι διαρκής αντιρρησίας (persistent objector), ακριβώς για τον λόγο ότι από το 1964 η Τουρκία χρησιμοποιεί 12 ναυτικά μίλια ως χωρικά ύδατα στη Μαύρη Θάλασσα και στη Μεσόγειο Θάλασσα. Εάν δεν το έκανε αυτό, τότε ναι θα μπορούσε να πει ότι παρότι μοναδική χώρα στον κόσμο, αρνείται να δεχτεί την κοινή πρακτική αυτής της διάταξης και να πείσει για τις θέσεις της. Nομική υποχρέωση (opinio juris) Δεν αρκεί όμως μόνο να αποτελεί κάτι κοινή πρακτική για να θεωρείται εθιμικό δίκαιο. Πρέπει τα προϊόντα αυτής της κοινής πρακτικής (δηλαδή οι διεθνείς πράξεις ή αξιώσεις του κάθε κράτους) να τελούνται ως αποτέλεσμα της αίσθησης ότι συνιστούν νομική υποχρέωση. Αυτό που λέγεται δηλαδή opinio juris. Για παράδειγμα στην περίπτωση των πολλαπλών αναγνωρίσεων της πΓΔΜ ως «Δημοκρατίας της Μακεδονίας» η πράξη αυτή δεν γίνεται λόγω νομικής υποχρέωσης, αλλά γίνεται από διαμόρφωση ίδιας άποψης για την εκκρεμότητα αυτή, γίνεται για τη διευκόλυνση των σχέσεων με ένα άλλο κράτος, γίνεται ακόμα ως προϊόν λήψης θέσης σε μία διεθνή διαμάχη που εκκρεμεί ενώπιον του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών. Ακόμα λοιπόν και να αποτελούσε «κοινή πρακτική» (που επίσης δεν αποτελεί για ευνόητους λόγους), θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο να αποδειχθεί ότι καλύπτει τον όρο της διεθνούς νομικής υποχρέωσης. Η περίπτωση όμως των χωρικών υδάτων το καλύπτει. Όλες οι χώρες που προέβησαν στην επέκταση των χωρικών τους υδάτων πριν ή μετά την υπογραφή του Δικαίου της Θάλασσας το 1982, και πριν ή μετά την επίσημη επικύρωσή της το 1994 όταν επικυρώθηκε από την 60η κατά σειρά χώρα και τέθηκε σε ισχύ, έγινε ταυτόχρονα με ενός είδους δήλωση είτε ότι αυτό αποτελεί νομικό δικαίωμα της χώρας αυτής είτε ότι το Δίκαιο της Θάλασσας κωδικοποιεί το εθιμικό δίκαιο. Είναι άλλωστε χαρακτηριστικό ότι στις τοποθετήσεις των διεθνολόγων και στα ακαδημαϊκά συγγράματα, το Δίκαιο της Θάλασσας αποτελεί πάντοτε το πρώτο παράδειγμα διεθνούς συνθήκης που «κωδικοποιεί το εθιμικό δίκαιο διεθνώς». Αυτό είναι αποδεκτό ακόμα και από τους κύκλους των πιο συντηρητικών σκεπτικιστών του διεθνούς δικαίου γενικότερα. Αιγαίο πέλαγος Η επίσημη θέση της Τουρκίας είναι ότι το Αιγαίο πέλαγος αποτελεί, τρόπον τινά, μία ειδική περίπτωση θάλασσας στην οποία ισχύει ένα τοπικό εθιμικό δίκαιο. Αυτός είναι ο όρος που χρησιμοποιεί. Έτσι, η Τουρκία ουσιαστικά αποδέχεται το εθιμικό δίκαιο των 12 μιλίων, αλλά μιλάει για τοπικό εθιμικό δίκαιο των 6 μιλίων μόνο για το Αιγαίο πέλαγος. Με αυτό το σκεπτικό, δικαιολογεί τα 12 μίλια στη Μαύρη Θάλασσα και στη Μεσόγειο. Ο ίδιος ακριβώς λόγος είναι που η Ελλάδα δεν προχωρά στην επέκταση των χωρικών μας υδάτων στα 12 μίλια σε άλλες θάλασσες (λ.χ. στο Ιόνιο και στο Κρητικό πέλαγος). Εάν γίνει αυτό, τότε έμμεσα θα έχουμε δεχθεί διαφορετικό τοπικό καθεστώς στο Αιγαίο. Στην περίπτωση λοιπόν που η Ελλάδα επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα, αυτό πρέπει να γίνει παντού ταυτόχρονα. Πρώτα πρώτα, στο διεθνές δίκαιο ο όρος του τοπικού εθιμικού δικαίου είναι πρωτοφανής. Ό,τι ορίζεται ως εθιμικό δίκαιο έχει αυτομάτως παγκόσμιο χαρακτήρα. Σε εθνικό επίπεδο αυτό μπορεί να διαφέρει, αλλά όχι στο διεθνές. Δεύτερον, η Τουρκία ισχυρίζεται (ή καλύτερα επιζητά) τον ειδικό αυτό χαρακτήρα στο Αιγαίο πέλαγος διότι, όπως λέει, περίπτωση επέκτασης στα 12 ναυτικά μίλια θα «κλείσει» το πέλαγος και θα το κάνει «ελληνική λίμνη» δυσχαιρένοντας, για παράδειγμα, ακόμα και τη διεθνή ναυσιπλοία, ενώ θα περιορίσει τα δικά της δικαιώματα ναυσιπλοίας. Πρόκειται για άκυρο επιχείρημα. Υπάρχει η λεγόμενη ασφαλής διάβαση (transit passage) ενός πλοίου μέσα από τα χωρικά ύδατα μίας χώρας. Οι όροι που πρέπει να ικανοποιούνται είναι πρώτον η σταθερή του πορεία και δεύτερον να μην προβαίνει σε ελιγμούς. Εάν ικανοποιούνται αυτοί οι όροι, τότε μπορεί οποιοδήποτε πλοίο να διαπερνά άνετα και τα ελληνικά χωρικά ύδατα. Η διεθνής ναυσιπλοία δεν εμποδίζεται καθόλου. Για παράδειγμα, όλα τα πλοία είναι απαραίτητο να περάσουν από τα χωρικά ύδατα της Δανίας, της Σουηδίας και της Γερμανίας προκειμένου να καταλήξουν στη Βόρεια Θάλασσα. Ουδείς διανοήθηκε να θέσει ποτέ παρόμοιο θέμα εκεί, και η ευρωπαική και διεθνής ναυσιπλοία διεξάγεται παραδοσιακά χωρίς απολύτως κανένα πρόβλημα. Η ασφαλής διάβαση εντάσσεται και αυτή στις διατάξεις του Δικαίου της Θάλασσας (άρθρα 37-44) ακριβώς για αυτόν τον λόγο. Και μάλιστα δεν περιλαμβάνει μόνο εμπορικά πλοία, αλλά και στρατιωτικά, καθώς και υποβρύχια που έχουν αναδυθεί στην επιφάνεια της θάλασσας. Καμία άδεια δεν απαιτείται από το παράκτιο κράτοςγια τέτοια διέλευση. Πέρα από αυτό όμως, υπάρχει και μία επιπλέον αντίρρηση στο επιχείρημα αυτό. Η καλύτερα, υπάρχει μία υποβόσκουσα λογική αντίφαση. Ακόμα και να υπήρχε πρόβλημα ναυσιπλοίας, θα μπορούσαν άνετα να οριστούν συγκεκριμένα δρομολόγια κατά μήκος του Αιγαίου πελάγους από τα Στενά μέχρι τη Μεσόγειο Θάλασσα (για παράδειγμα μεταξύ των Κυκλάδων και των Δωδεκανήσων), ακριβώς για τη διεθνή ναυσιπλοία. Το να μην αποκτήσει όμως 12 ναυτικά μίλια χωρικά ύδατα η Θάσος, οι Σποράδες, τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου προς τα δυτικά, οι Βόρειες Κυκλάδες, η Ρόδος και η Κρήτη, είναι ούτως ή άλλως εντελώς ανεξάρτητο από τη διεθνή ναυσιπλοία την οποία δεν επηρεάζει ουδόλως. Φτάνουμε όμως στο σημείο να είναι καινοφανής η απλή και αυτονόητη αυτή λύση (της χάραξης συγκεκριμένου διαδρόμου) του υποτιθέμενου προβλήματος (της ναυσιπλοίας σε περίπτωση επέκτασης των χωρικών υδάτων). Η Ελλάδα, από το 1995 που επικύρωσε τη Συνθήκη της Θάλασσας έχει δηλώσει ότι θα προβεί στην επέκταση των χωρικών υδάτων όταν κρίνει την κατάλληλη στιγμή. Η Τουρκία, τον Ιούνιο του ίδιου έτους προέβη στην ανακύρηξη αιτίας πολέμου (casus belli) στην περίπτωση αυτή. Πρόκειται για απαράδεκτη στάση που παραβιάζει κατάφορα το άρθρο 2(4) του Συνταγματικού Χάρτη του ΟΗΕ περί απειλής χρήσης βίας. Η επέκταση των χωρικών μας υδάτων στα 12 ναυτικά μίλια είναι απόλυτο κυριαρχικό δικαίωμα της Ελλάδας (όπως και κάθε άλλης χώρας που βρέχεται από θάλασσα) και ως τέτοιο δικαίωμα δεν παραδίδεται στα χέρια κανενός ξένου δικαστή να το κρίνει. Τελεία και παύλα. Αυτό το κείμενο είναι γραμμένο σε μονοτονικό. Διαβάστε την πολυτονική του έκδοση.