Ελληνοτουρκικές σχέσεις

Ν. Λυγερός

Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένα μαύρο πρόβατο μέσα σ’ ένα μαντρί με κατάλευκα πρόβατα. Ήταν πολύ δυστυχισμένο γιατί όλα τα πρόβατα τού έλεγαν ότι ήταν πολύ μαύρο. Και κάθε μέρα προσπαθούσε να βρει μια λύση στο πρόβλημά του. Μέσα στη μαύρη του μοίρα τού ήρθε μια ιδέα και βγήκε από το μαντρί για να βρει τον φίλο του τον παλιό, τον γκρίζο λύκο, ο οποίος ήταν το μόνο ζώο στον κόσμο που δεν ξεχνούσε ποτέ το μαύρο πρόβατο. Ζούσαν χρόνια μαζί κι έπαιζαν πάντα το ίδιο παιχνίδι: ποιος θα δαγκώσει τον άλλο. Μπορεί να κέρδιζε πάντα ο γκρίζος λύκος, αλλά το μαύρο πρόβατο ήταν χαρούμενο γιατί ήταν το μόνο ζώο που το πρόσεχε. Όταν είδε τον γκρίζο λύκο, εκείνος χάρηκε πολύ για την επίσκεψη. Τότε το μαύρο πρόβατο τού είπε πως θα τον βοηθούσε να μπει στο μαντρί με τα κατάλευκα πρόβατα. Τα μάτια του γκρίζου λύκου γυάλισαν γιατί δεν είχε δει ποτέ του τόσα κατάλευκα πρόβατα μαζεμένα. Το μαύρο πρόβατο τού εξήγησε ότι όπως είχαν κοινά με το χρώμα τους, δεν θα ήταν πια μόνο του μέσα στο μαντρί και ο γκρίζος λύκος συμφώνησε. Έτσι μπήκε στο μαντρί και έφαγε το μαύρο πρόβατο για να μην είναι πια δυστυχισμένο. Πέθανε το μαύρο πρόβατο ευτυχισμένο κι έζησε ο γκρίζος λύκος ευτυχισμένα κι εμείς...

Η ιστορία μάς μαθαίνει ότι δεν πρέπει να κοιτάζουμε μόνο τα κοινά στοιχεία αλλά και τις διαφορές. Διότι οι διαφορές μας με τους συμμάχους μας μπορεί να είναι μόνο επιφανειακές ενώ με τους εχθρούς μας είναι ριζικές. Πρέπει να προσέχουμε ο γείτονας μας να παραμένει γείτονας και όχι καλεσμένος που νιώθει σπίτι του όπου και να βρίσκεται. Μπορεί η διπλωματία να είναι ένα χρήσιμο εργαλείο μα αυτό ισχύει μόνο όταν δεν ξεχνά τα γεωστρατηγικά δεδομένα ειδικά όταν αυτά έχουν διαχρονικές ιδιότητες. Είναι καλό να αλλάζεις στάση πάνω σ’ ένα θέμα διαφωνίας, αλλά μόνο και μόνο όταν το κάνει και ο αντίπαλός σου. Διότι αν παραμένει αδιάλλακτος και αμετάβλητος, η αλλαγή στάσης είναι μια υποχώρηση. Οι καλές προθέσεις έχουν καλές υλοποιήσεις όταν τις αποδέχεται και ο άλλος. Η επιλογή μιας στρατηγικής μπορεί να λειτουργεί εικονικά, όταν όμως συγκρίνεται με την τακτική της πραγματικότητας πρέπει να είναι συμβατή για να μπορέσει να τροποποιήσει μερικά δεδομένα. Οι μονόπλευρες τροποποιήσεις δεν προσφέρουν τίποτα σ’ ένα πλαίσιο διαπραγμάτευσης. Μπορεί να απλοποιούν φαινομενικά τα προβλήματα αλλά στην ουσία εκφυλίζουν την κατάσταση και μετά δεν υπάρχει πια όχι μόνο επίθεση αλλά ούτε άμυνα. Η διαμάχη δογμάτων είναι σημαντική διότι αυτή θέτει το πεδίο μάχης. Το δόγμα που κυριαρχεί επιτρέπει και τη δημιουργία μιας κυρίαρχης στρατηγικής. Η θεωρία σχέσεων όταν εφαρμόζεται μέσω της θεωρίας παιγνίων στη στρατηγική τροποποιείται και από τα πολεμολογικά δεδομένα. Και αυτά βασίζονται πάνω στα νοητικά σχήματα των διαφορών. Μπορεί η διπλωματία να είναι μια διαδικασία του τύπου Markov, όμως αυτή η ιδιότητα δεν ισχύει για τη στρατηγική. Συνεπώς μια στρατηγική βασισμένη μόνο και μόνο πάνω στη διπλωματία, εξ ορισμού θα καταρρεύσει μόλις αντιμετωπίσει πολεμολογικά στοιχεία. Η γεωστρατηγική είναι το υπόβαθρο της γεωπολιτικής και όχι το αντίθετο διότι τα νοητικά της σχήματα είναι πιο βαθιά.

Η γεωστρατηγική έννοια του χάρτη

 Όταν εξετάζουμε ένα χάρτη, η γεωστρατηγική του έννοια δεν είναι εμφανής. Χρειάζεται μια ειδική μελέτη και ένα αρμόδιο πλαίσιο για να επινοήσουμε τον πραγματικό σκοπό της ύπαρξής του. Στην ανάλυση πρέπει να συμπεριληφθούν και επιφανειακά εξωτερικοί παράγοντες όπως είναι η γεωμετρία και η τοπολογία για να κατανοήσουμε με τον πιο πλήρη τρόπο τα γεωστρατηγικά δεδομένα. Αυτή η διαδικασία είναι ειδικά σημαντική όταν ο χάρτης ανήκει στο πλαίσιο του δόγματος. Το δόγμα, με τη στρατηγική του έννοια πρέπει να παρουσιαστεί με αξιοπιστία εφόσον λειτουργεί αρχικά μόνο και μόνο εικονικά. Συνεπώς η χρήση ενός χάρτη εμπεριέχει την ιδέα του μέλλοντος και όχι μόνο του παρόντος. Με άλλα λόγια, ο χάρτης δείχνει τους σκοπούς για να καταλάβουμε τις προθέσεις μέσω του εικονικού αποτελέσματος. Επιπλέον, ο χάρτης μπορεί να ανήκει στον εσωτερικό χώρο όπως είναι οι χάρτες της εκπαίδευσης ή στον εξωτερικό χώρο όπως είναι οι χάρτες της πολιτικής. Σε όλες τις περιπτώσεις, ο χάρτης είναι ενδεικτικός ενός πολλαπλού νοητικού σχήματος που βασίζεται στη γεωστρατηγική. Κάθε χάρτης είναι και ένα μέσο προπαγάνδας κάποτε επιθετικής κάποτε παθητικής, αλλά πάντα προπαγάνδας. Πάνω στον χάρτη ακόμα και φαινομενικά ανούσιες επιλογές έχουν τη σημασία τους και συμβάλλουν στην ίδια προσπάθεια τροποποίησης ή διαμόρφωσης του γνωστικού βλέμματος του παρατηρητή έτσι ώστε να ενσωματωθεί η γνώμη του μέσα στο επιλεγμένο δόγμα. Όμως ο χάρτης δεν επηρεάζει μόνο με τα δικά του δεδομένα, χρησιμοποιεί και εκείνα που ανήκουν στο νοητικό υπόβαθρο του παρατηρητή. Ο χάρτης διδάσκει, αλλά πάντα αυτό που θέλει ο δημιουργός του όπως και με το παράδειγμα της Χάρτας του Ρήγα. Ως εργαλείο λειτουργεί σαν δομικό στοιχείο του νοητικού σχήματος της γεωστρατηγικής ακόμα και αν ο ρόλος είναι καθαρά π.χ. πολιτιστικός. Η γεωστρατηγική έννοια υπάρχει ακόμα και αν δεν βρισκόμαστε σε εμπόλεμη κατάσταση. Επιπλέον, ο χάρτης είναι και καταλυτικό στοιχείο που δεν αντιδρά από μόνο του αλλά που επιτρέπει την αντίδραση στοιχείων που ήταν σε φάση αναμονής ενώ βρέθηκαν στη φάση ενεργοποίησης μέσω της φάσης ετοιμότητας. Αυτή η ιδιότητα προέρχεται από τα δυναμικά στοιχεία που εμπεριέχει ο φαινομενικά στατικός χάρτης. ʼρα όταν εξετάζουμε επαγγελματικά πλέον ένα χάρτη, πρέπει να ανακαλύψουμε τις ιδιομορφίες του και τη συνολική τους μορφή έτσι ώστε να εντοπίσουμε τα κίνητρά του και τους στόχους του. Αλλιώς ενεργοποιούμε την παγίδα του δόγματος και δημιουργούμε μια νοητική εξάρτηση όσον αφορά στην ερμηνεία του. Ο χάρτης με τη γεωστρατηγική του έννοια είναι όντως ένα αντικειμενικό εργαλείο μόνο που όλοι το κοιτάζουν και λίγοι το βλέπουν και κατά συνέπεια λειτουργεί υποκειμενικά πάνω στη μάζα. Κάθε κράτος πρέπει να εξετάζει τους χάρτες των άλλων χωρών και ειδικά των γειτονικών όχι μόνο για να κατανοήσει το βλέμμα τους σχετικά με την ύπαρξή του αλλά και για να επινοήσει την υλοποίηση του οράματός του. Συνοπτικά βλέπουμε ότι ο χάρτης δεν έχει ποτέ μόνο δύο διαστάσεις και ότι το στρατηγικό βάθος καθορίζει τον ρόλο των άλλων.

Αμυντικό δόγμα και Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας

Με το νέο αμυντικό δόγμα που επέλεξε το Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας της Τουρκίας, οι Έλληνες διπλωμάτες που προώθησαν με πάθος την υποψηφιότητά της στην Ευρωπαϊκή Ένωση θα αντιμετωπίσουν μεγάλες δυσκολίες και όχι πια μόνο τυπικές. Διότι η επιλογή μιας στρατηγικής ενώ είναι πάντα ελεύθερη, έχει πάντα επιπτώσεις όταν τα γεγονότα δεν συμπίπτουν με τα αναμενόμενα. Όλο το σύστημα της στρατηγικής της σιωπής αποδεικνύεται και πάλι ότι δεν ισχύει. Το Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας διατηρεί το casus belli που μπορεί να θεωρείται όντως ως αναχρονισμός, αλλά υπάρχει θέλουμε δεν θέλουμε. Δεν το θέσαμε στο διαπραγματευτικό πλαίσιο για να δημιουργήσουμε ένα «φιλικό» κλίμα και τώρα η ελληνική διπλωματία το έχει μπορστά της δίχως αυτό να της επιτρέπει καμμιά ιδιαίτερη κίνηση. Όταν η Τουρκία δεν αναγνωρίζει τη Γενοκτονία των Αρμενίων και την Κυπριακή Δημοκρατία θεωρούμε ότι είναι προβλήματα που θα λυθούν. Όταν όμως επιμένει η Τουρκία με το casus belli, η ίδια η ιδέα του «φιλικού» κλίματος καταρρέει και το να αποφεύγουμε να το σχολιάσουμε δεν αλλάζει τίποτα. Η επίσημη αναφορά του Συμβουλίου έχει μόνο μιντιολογική έννοια και όχι στρατηγική. Μόνο το δόγμα είναι στρατηγικό. Η ελληνική διπλωματία δεν έθεσε όρους και γραμμές που θα μπορούσαν να ανατρέψουν την κατάσταση μέσω της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Κράτη σαν την Αυστρία, τη Γαλλία, την Κύπρο και την Τσεχία γνωρίζουν πολύ καλά τον ρόλο μας και συνεπώς τη συμβολή μας στον ορισμό των απαραίτητων κινήσεων για τη διεθνή συμπεριφορά της Τουρκίας. Δεν υπάρχει λοιπόν ούτε ένα επιχείρημα που θα μπορούσε να εξηγήσει την τεχνητή μας έκπληξη. Η Τουρκία δεν άλλαξε ούτε μια γραμμή από το δόγμα της διότι δίνει περισσότερη σημασία στην εθνική ασφάλεια παρά στις διπλωματικές της κινήσεις. Το παίγνιο της διπλωματίας λειτουργεί σωστά μόνο και μόνο όταν το παίζουν όλοι. Η Τουρκία όμως σε αυτήν τη διαδικασία αποτελεί ένα αντιπαράδειγμα διότι θέλουμε δεν θέλουμε υπάρχει το βαθύ κράτος το οποίο επιβάλλει πάντα τις θέσεις του ακόμα και αν υπάρχουν προσπάθειες από τις άλλες πλευρές. Οι άλλες χώρες κατάλαβαν ότι με την Τουρκία αν υποχωρείς δεν παίρνεις τίποτα ως αντάλλαγμα, επομένως η διπλωματία τους δεν εισχωρεί παθητικά σ’ ένα πεδίο όπου κυριαρχεί η τουρκική νοοτροπία. Παραμένουν σε ένα ισχυρό ευρωπαϊκό πλαίσιο. Το άλλο μεγάλο πρόβλημα της ελληνικής διπλωματίας είναι η ίδια της η θέση και όχι οι θέσεις των άλλων κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Διότι με το νέο στρατηγικό δόγμα της Τουρκίας, μια από τις πρώτες επιπτώσεις είναι quid του ενιαίου αμυντικού δόγματος της Ελλάδας και της Κύπρου; Είναι δυνατόν να παραμένει σταθερό και αμετάβλητο και να έχει την ίδια αξία ενώ η ύπαρξή του η απλή συγκρούεται με το δόγμα της Τουρκίας και συνεπώς με την ιδέα του «φιλικού» κλίματος; Η διπλωματία όπως ξέρουμε στη στρατηγική έχει τα όρια της στο εικονικό. Όταν αντιμετωπίζει όμως τη γεωστρατηγική πραγματικότητα πρέπει να προσαρμοστεί διότι κινδυνεύει να τεθεί εκτός πλαισίου. Το νέο δόγμα αναδεικνύει την ορθότητα της αντίστασης που προβάλλουν άλλα κράτη. Η γεωστρατηγική εισέβαλε στη διπλωματία για να δείξει την αξία μας.

Αντίβαρο, Νοέμβριος 2005